Po śmierci Jerzego Giedroycia (14 września 2000) Zofia Hertz przejęła kierownictwo Instytutu Literackiego. W październiku 2000 roku wydała ostatni – 637 numer "Kultury" (zgodnie z wolą Redaktora miesięcznik przestał się ukazywać wraz z jego śmiercią). Kontynuowano edycję "Zeszytów Historycznych" – od numeru 134 były redagowane przez Zofię Hertz i Jacka Krawczyka. Jak sama o sobie pisała: "Zaznaczam, że niech się nikt nie cieszy i nie czeka, żebym ja poszła na emeryturę. Jestem z tych, co umierają na posterunku" (Ewa Berberyusz, "Książę z Maisons-Laffitte").
Została odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (2000). Była laureatką nagrody edytorskiej polskiego PEN-Clubu za rok 2000. W 2001 uhonorowano ją Medaille d'Or de la Ville Maisons-Laffitte, za wieloletnią niezłomną ideę "Kultury" w walce o demokratyczną Polskę i wolność polityczną w Europie. Kiedy w grudniu 2001 objęła honorowym patronatem wystawę "Od Buzułuku do Bolonii. Działalność wydawnicza na szlaku Armii Polskiej na Wschodzie", poproszono ją o napisanie słowa wstępnego do katalogu. To właśnie Zofia Hertz symbolizowała swą osobą ciągłość organizacyjną i duchową kręgu kulturalnego 2. Korpusu i wywodzących się z niego instytucji powojennej emigracji politycznej, które po wojnie nadal służyły walce o niepodległość Polski.
Nigdy nie wystąpiła o obywatelstwo francuskie, od grudnia 1948 miała status polskiego uchodźcy politycznego (tak jak i inni członkowie Instytutu Literackiego).
Zmarła 20 czerwca 2003 w Maisons-Laffitte. Pochowana jest na pobliskim cmentarzu, w Le Mesnil-le-Roi, gdzie spoczywają wszyscy twórcy Instytutu Literackiego i mieszkańcy domu "Kultury" - Zygmunt Hertz, Maria Czapska, Józef Czapski i Jerzy Giedroyc.
We wspomnieniu pośmiertnym o niej Czesław Miłosz napisał:
Pozostała dla mnie właściwie osobą tajemniczą: żeby mieć takie zasoby energii i oddania! Gdyby to było zakochanie, gdyby to można było wytłumaczyć uczuciem miłości... Myślę jednak, że to było zafascynowanie ideą. Zrozumienie, że Giedroyc to wielki człowiek, wielki w swoim uporze, że on może przegrać, ale to, co robi, jest wielkim dziełem. I kiedy czytam, co teraz pisze się o 'Kulturze', myślę sobie, że Zosia to zawsze wiedziała."
[Czesław Miłosz, "Zosia czyli dzielność", "Tygodnik Powszechny", 29 VI 2003]
W 2023 roku nakładem wydawnictwa Kolegium Europy Wschodniej ukazała się biografia "Zofia Hertz. Życie na miarę Kultury" autorstwa Kamili Łabno-Hajduk.
Autorka: Anna Olszewska, październik 2009, aktualizacja AW, 28.04.2023
Przypisy:
1. Podczas II wojny światowej, prawdopodobnie w czasie pobytu w wojsku, w dokumentach nastąpiła zmiana roku urodzenia - z 1910 na 1911, której Zofia Hertz nie sprostowała i utrzymała przez kolejne lata życia.
Wybrana bibliografia:
- Ewa Berberyusz, Książę z Maisons-Laffitte, Oficyna Wydawnicza "Rytm", Warszawa 2000 (wyd. 2)
- Iza Chruślińska, Była raz "Kultura"... Rozmowy z Zofią Hertz, wstęp: Czesław Miłosz, Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003 (wyd. 2 uzupełnione)
- Zygmunt Hertz, Listy do Czesława Miłosza 1952-1979, wybór i opracowanie Renata Gorczyńska, Instytut Literacki, Paryż 1992
- Jerzy Giedroyc, Autobiografia na cztery ręce, opracowanie i posłowie: Krzysztof Pomian, Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego, Warszawa 2006 (wyd. 4)
- Hanna Maria Giza, Ostatnie lato w Maisons-Laffitte, Kolegium Europy Wschodniej, Wrocław 2007
- Renata Gorczyńska, Portrety paryskie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999
- Magdalena Grochowska, Jerzy Giedroyc. Do Polski ze snu, Świat Książki, Warszawa 2009
- Anna Olszewska, "Dokumenty Zofii Hertz (1910/1911-2003)", "Zeszyty Historyczne" 2006, zeszyt 156
- Joanna Podolska, "Jeden grosz od weksla", "Gazeta Wyborcza. Łódź/Fabryka", 24 V 2002
- Elżbieta Sawicka, "Przedwojenna historia. Rozmowa z Zofią Hertz", "Rzeczpospolita. Plus-Minus", 24 II 2001
- Barbara Toruńczyk, Rozmowy w Maisons-Laffitte 1981, Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa 2006