Magnat i polityk. Jednocześnie poeta polski i łaciński, autor traktatów politycznych i filozoficznych, a także kilku utworów dramatycznych (sielanka Ermida albo królewna pasterska z 1664 oraz trudne do datowania komedie Don Alvarez i Komedia Lopeza starego, obie oparte na nowelach Boccacia). W młodości (1660-1662) ojciec wysłał go w długotrwałą edukacyjną podróż zagraniczną pod opieką poety Sebastiana Cefalego. Młody poeta odwiedził wówczas Francję, Hiszpanię, Włochy i Austrię, co z pewnością wpłynęło na szerokość jego horyzontów. W każdym razie dostępne dziś informacje na temat tej podróży wskazują na zainteresowanie młodego Stanisława Herakliusza literaturą i teatrem.
Karierę polityczną Lubomirski rozpoczął dość wcześnie i w raczej niesprzyjających okolicznościach, starając się o rehabilitację ojca, Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, przywódcy rokoszu. Nie przeszkodziło mu to jednak w dojściu do najwyższych stanowisk w kraju. Posłem na sejm został w 1667 roku, a w latach 1676-1672 (to jest od 29 roku życia!) sprawował urząd marszałka wielkiego koronnego, którego współczesnym odpowiednikiem byłby minister spraw wewnętrznych. Był zwolennikiem Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a przeciwnikiem Jana III Sobieskiego. Był w wielkiej estymie u współczesnych, nazywających go "mądrym marszałkiem" i "polskim Salomonem".
Był Lubomirski również mecenasem sztuki - fundatorem warszawskiego klasztoru Bernardynów na Czerniakowie, właścicielem Łazienek i Puław. Sprowadził do Polski znanego architekta, Tylmana z Gameren.
Najosobliwszym dziełem Lubomirskiego były z pewnością łacińskie Adverbia moralia - zbiór rozważań, z których każde było napisane w ten sposób, by możliwie często powtarzać określony łaciński spójnik, przysłówek czy przyimek (semper, ad, cum, in, non i tym podobne). Ze względu na szczegółowo zaplanowany układ graficzny oraz na ilustracje wykonane przez Tylmana z Gameren można ten tom uznać za jeden z XVII-wiecznych pierwowzorów tzw. poezji konkretnej. Z kolei Czesław Hernas nazywa Adverbia moralia "ostatnim wybitnym dziełem literatury nowołacińskiej".
O ile Adverbia moralia znajdują się formalnie gdzieś na granicy między poezją a retoryczną prozą, o tyle do tej ostatniej wypada zaliczyć Rozmowy Artaksesa i Ewandra, wydane w roku 1683, choć pisane w poprzednim dziesięcioleciu. Wymienieni w tytule bohaterowie są dworzanami i zarazem przyjaciółmi skłonnymi do filozoficznych dysput. Te ostatnie nie przeradzają się jednak w spory, gdyż obydwaj rozmówcy są w istocie reprezentantami tej samej, stoickiej filozofii autora.
Za najpopularniejszy, choć zarazem najbardziej pesymistyczny spośród traktatów filozoficznych Lubomirskiego należy uznać De vanitate consiliorum (to jest O ułudzie rad..., 1699). Ma on formę dialogu między Ułudą a Prawdą, dotyczącego spraw politycznych, w szczególności zaś - projektów naprawy państwa. Charakterystyczne jest, że zgłasza je Ułuda, natomiast Prawda za każdym razem dowodzi niemożliwości ich realizacji. Ignacy Chrzanowski, przedwojenny historyk literatury, pisał wręcz o tym dziele, iż
"przez sceptycyzm beznadziejny, wiejący z tego pisma, było ono dla dusz polskich straszliwą trucizną, usypiało je i obezwładniało".
Mimo że z powodu stanowiska - a także za sprawą omówionych przed chwilą traktatów politycznych - kojarzy się Lubomirskiego z dworską odmianą baroku, to pozostawił on po sobie wiele tekstów religijnych, co bynajmniej nie jest charakterystyczne dla wspomnianego nurtu. Wypada tu wymienić Tobiasza wyzwolonego - wierszowany romans oparty na biblijnej Księdze Tobiasza, zbiór Melodia duchowna o przesłodkiej narodzenia naszego Zbawiciela tajemnicy (pierwsze wydanie 1682), utwór Teomuza czyli polsko-łaciński wierszowany katechizm, wreszcie cykl Decymka myśli świętych... (1700). Stanowi on swoiste poetyckie pożegnanie ze światem i rozważanie spraw ostatecznych. Już po śmierci Lubomirskiego ukazała się natomiast poetycka parafraza biblijnej Księgi Eklezjastesa.
Zbliżona tematyka wymienionych utworów nie pociąga za sobą bynajmniej podobnej jednolitości formy. Eklezjastes, mimo przeróbki na jedenastozgłoskowiec, z powodzeniem stara się zachować prostotę stylu biblijnego (Lubomirski wzorował się na katolickim przekładzie autorstwa ks. Jakuba Wujka, znanym ze swoich walorów językowych). Decymka myśli świętych charakteryzuje się stylistyką pełną gwałtownych emocji, w ramach której pokutujący podmiot liryczny określa się np. słowami "proch nożny", "pies zgniły". Z kolei Tobiasz wyzwolony, wydany drukiem w 1683, stylizuje biblijną opowieść na fantastyczny barokowy romans.
Wybrana twórczość:
- Poezje zebrane, wyd. Adam Karpiński, t. I "Teksty" Warszawa 1995 oraz t. II "Komentarze", Warszawa 1996.
Wybrane opracowania:
- Adam Karpiński, " 'De natura hominis' Stanisława Herakliusza Lubomirskiego", "Barok" 2/ 1994.
- Stanisław Herakliusz Lubomirski - twórca i dzieła, red. Adam Karpiński, Estera Lasocińska, PAN, Warszawa 2004.
- Stanisława Jasińska, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego 'Myśli o wieczności', Kórnik 1968.
- Jakub Zdzisław Lichański, "Przemiany prozy staropolskiej na przykładzie formy dialogowej (S.H. Lubomirskiego 'Rozmowy Artaxesa i Ewandra' "), "Przegląd Humanistyczny" 1969, z. 5.
Autor: Paweł Kozioł, grudzień 2008. Tekst opracowany do projektu internetowej "Antologii polskiej poezji od Średniowiecza do wieku XXI" wg koncepcji Piotra Matywieckiego.