Urodził się w niezamożnej rodzinie szlacheckiej przed 1600 w Lutyni koło Jarocina, zmarł 6 lipca 1661 w Zalesiu Wielkim koło Krotoszyna. Niektóre źródła podają dokładniejszą datę urodzenia: 1595, lecz nie dają one całkowitej gwarancji prawdziwości. Pewne jest za to, że miesiącem urodzenia był luty, jak sam poeta podaje w jednym ze swoich tekstów. Twardowski kształcił się w renomowanym kolegium jezuickim Karnkowskiego w Kaliszu.
W swoim życiu Twardowski wielokrotnie zmieniał miejsce pobytu, co wiązało się zarówno z ówczesną niespokojną historią, jak i z jego pracą w charakterze sekretarza na dworach m.in. Wiśniowieckich i Leszczyńskich. Przez pewien czas posiadał majątek na Ukrainie, skąd jednak musiał uciec na skutek kozackiego powstania. Nic jednak nie może się równać z jego młodzieńczą podróżą do Turcji. W latach 1622-1623 Twardowski brał bowiem udział w poselstwie kierowanym przez Krzysztofa Zbaraskiego. Poetyckim pokłosiem tej wyprawy był poemat Przeważna legacyja Jaśnie Oświeconego Książęcia Krzysztofa Zbaraskiego [...] do [...] Cesarza tureckiego Mustafy w roku 1621, wydany drukiem w 1633, stanowiący debiut poetycki Twardowskiego. Dzieło ma formę pośrednią między poematem epickim a relacją z podróży, i w znacznym stopniu opiera się na diariuszu wyprawy.
Oprócz Przeważnej legacyi... po Twardowskim zostały następujące dzieła: nawiązujący do Kochanowskiego Satyr na twarz Rzeczypospolitej (1640), patriotyczny poemat epicki Władysław IV, król polski i szwedzki (1649), kronikarska w charakterze Wojna domowa z Kozaki i Tatary (powstająca od lat 60., a w całości wydana w 1681), oraz liczne utwory panegiryczne poświęcone kolejnym dobroczyńcom i protektorom. Szczególne znaczenie przypisuje się jednak dwóm zaledwie poematom - Dafnis drzewem bobkowym (1636) oraz Nadobnej Paskwalinie (1655).
Dafnis... , napisana oktawą sielanka dramatyczna inspirowana librettem włoskiej opery Puccitellego, stanowi adaptację mitologicznej opowieści o nimfie, która odrzuciła zaloty Apollina. Wobec jego uporu i za sprawą interwencji bogini czystości, Diany, została zamieniona w drzewo bobkowe (to jest laurowe). W odwoływaniu się do tego mitu Twardowski ma szacownych prekursorów, na czele z Owidiuszem i jego Metamorfozami.
Temat niszczycielskiej mocy miłości najwyraźniej musiał pociągać poetę, skoro ten zmierzył się ze wspomnianym zagadnieniem raz jeszcze. Efektem tego była Nadobna Paskwalina, uznawana za arcydzieło Samuela Twardowskiego. Jest to poemat, który należałoby sklasyfikować jako romans alegoryczny. Według definicji podanej przez Jacka Sokolskiego, jest to utwór zawierający ciąg symbolicznych scen, którego ramą fabularną jest wędrówka wśród wizyjnego krajobrazu. Jeśli tak jest w istocie, wówczas Paskwalina jest dziełem nieco nietypowym, ponieważ przynajmniej na początku odwołuje się do geografii rzeczywistej. Akcja zawiązuje się bowiem w Lizbonie, do której przeniosła się Wenus - uciekinierka ze zdobytego przez Turków Cypru. Jej pałac sąsiaduje z podobnym budynkiem zamieszkiwanym przez tytułową bohaterkę, na złość bogini chełpiącą się swoją urodą. W akcie zemsty bogini nakazuje swemu synowi Kupidynowi, by wzniecił w Paskwalinie pożądanie żonatego mężczyzny. Upokorzona bohaterka udaje się w pełną przygód pokutną pielgrzymkę, której ostatecznym celem jest klasztor Junony (patronki matron i życia małżeńskiego). Po drodze bohaterka spotyka wiele symbolicznych postaci - pasterzy, pustelnika, a nawet... Apolla, pokutującego po wydarzeniach opisanych w Dafnis drzewem bobkowym... Paskwalina odnosi ostateczne zwycięstwo nad Kupidynem, w jednej ze scen poematu popełniającym dość spektakularne samobójstwo. Połączenie odwołań do współczesności, mitologicznego sztafażu i pochwały moralności chrześcijańskiej oraz bardzo plastyczny, a niekiedy osuwający się w sensację język poematu sprawiają, że Nadobna Paskwalina pozostaje interesująca także dla współczesnego, postmodernistycznego czytelnika. Szczególne wrażenie wywiera przy tym wrażliwość poety na kolor i światło, połączona z barokową dynamizacją opisu.
Twórczość:
- Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się, wyd. fototypiczne, oprac. Roman Pollak i Stefan Saski, Wrocław 1855.
- Przeważna legacyja Krzysztofa Zbaraskiego od Zygmunta III do sołtana Mustafy, wyd. Roman Krzywy, Warszawa 2000.
- Epitalamia, oprac. Roman Krzywy, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2007 (dwa utwory pisane na okoliczność ślubów protektorów).
Wybrane opracowania:
- Claude Backvis, "Kilka uwag o 'Dafnis' Twardowskiego" [w:] tegoż, Szkice o literaturze staropolskiej, Warszawa 1975.
- Jan Okoń, " 'Dafnis' i 'Paskwalina'. Z problemów epiki romansowej Samuela Twardowskiego", "Ruch Literacki" 1975.
- Marian Kaczmarek, Epicki kształt poematów historycznych Samuela Twardowskiego, Wrocław 1972.
- Roman Pollak, "Pierwsze i drugie wydanie 'Dafnidy' Twardowskiego", "Pamiętnik Literacki" 1971, z. 2.
- Jacek Sokolski, "Miejsce to zową żywot..." Staropolskie romanse alegoryczne, Wrocław 1988.
- Piotr Urbański, "Glosy do 'Nadobnej Pasqualiny' ", "Pamiętnik Literacki" 1994 z. 1.
Autor: Paweł Kozioł, październik 2008. Tekst opracowany do projektu internetowej "Antologii polskiej poezji od Średniowiecza do wieku XXI" wg koncepcji Piotra Matywieckiego.