W roku 1938 rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim; wówczas też debiutował jako poeta w lwowskich "Sygnałach". W latach 1942-45 był więźniem obozów hitlerowskich (Oświęcimiu, Gross-Rosen i Nordhausen), po wojnie osiadł w Belgii, gdzie kontynuował studia na Université Libre de Bruxelles. Z czasem został szefem tamtejszej slawistyki, obecnie jest emerytowanym profesorem.
Jest autorem wielu literaturoznawczych rozpraw i esejów, publikowanych m.in. w paryskiej "Kulturze" i "Oficynie Poetów". W 1963 ukazał się jego doktorat "Leśmian - La révolte d'un poéte contre les limites", (przełożony na język polski jako "Leśmian czyli bunt poety przeciw granicom" w 1999), tłumacz (m.in. poezji polskiej - "Anthologie de la poésie polonaise", 1961), przede wszystkim jednak pisarz - poeta, prozaik, dramaturg.
Jego twórczość obejmuje zbiory wierszy polsko i francuskojęzyczne ("Pieśni pompejańskie", "Wiersze alpejskie", "Podpłomyki", "Couleuer de jeune mélèze", "Poignée du présent", "Sto mil przed brzegiem", "Zielnik złotych śniegów", "Moje słowo prowincjonalne"), powieści i opowiadania ("Matuga idzie. Przygody", "Bukenocie", "Kozak i inne opowieści", "Pątnicy z Macierzyzny", "Rudolf", "Gość", "Powrót białych nietoperzy", "Putto", "Fara na Pomorzu", "W stronę miłości", "Z Auszwicu do Belsen", "Bal wdów i wdowców") oraz dramaty, z których najważniejsze zostały zebrane w dwóch tomach i ukazały się w Londynie ("Nasz Julo czerwony i siedem innych sztuk", "Teatrowanie nad świętym barszczem i pięć innych sztuk").
Większość utworów Pankowskiego była tłumaczona - na język francuski, niemiecki, flamandzki.
Za credo artystyczne Pankowskiego uważana jest powieść "Matuga idzie. Przygody" (Bruksela 1959, Lublin 1983), która otwiera jego w pełni dojrzałą twórczość. Na credo to składa się deklaracja "osobności" w stosunku do tradycji emigracyjnej wraz z jej kulturowym i literackim emploi oraz własny program eksperymentatorski. Odrzucając dziedzictwo Wielkiej Emigracji i nawiązującej do niego emigracji powojennej, pisarz wskazuje na źródła inspiracji tkwiące w "kulturze niskiej", ciemnej i plebejskiej: w staropolskich obscenikach i traktatach dotyczących życia codziennego, sowizdrzalskiej kpinie, makabrze i fantastyce proweniencji barokowej oraz poetyce Leśmianowskiej. Poszukuje ich również w pisarstwie zachodnim, zwłaszcza u Franciszka Rabelaisego i Belga Michela de Ghelderode'a.
"Matuga..." to swoisty anty-"Pan Tadeusz", dekonstruujący wzorzec epopei narodowej z jej patriotyczną retoryką i modelem "wygnańczego pisarstwa", pełnym tęsknoty za utraconą, wyidealizowaną Ojczyzną. To także proza eksperymentalna, oferująca nowy język artystyczny, wyrastający z poszukiwań młodopolskich i awangardowych, z eksploracji tzw. literatury marginesu; język wykraczający poza akceptowalne wzory literackie, ostentacyjnie transgresyjny.
Obydwa aspekty powieści zostały zauważone i docenione przez krytykę. Alicja Lisiecka pisała:
"Proza tak odważna, demistyfikacyjna, świadomie 'turpistyczna' i 'słowiańska' zarazem, plebejska a przecież stylizatorska (...) Jej rodzeństwo to Gombrowicz, Białoszewski i Schulz." ("Oficyna Poetów")
Jan Zieliński wydobywał inny aspekt:
" 'Matuga idzie' była książką zakrojoną na miarę nowego 'Pana Tadeusza', 'arcydziełem' napisanym świadomie i swą 'arcydzielność' obwieszczającym, dziełem, które pełnym głosem domaga się uznania, ale zarazem obiektywnie przyznaje, że nie nadaje się do szkolnych wypisów." ("Nowe Książki")
Te dwie tendencje obecne w "Matudze..." przez długi czas wyznaczały charakter twórczości Pankowskiego. Pierwsza to obszar rozprawy z polskością. Przedmiotem kpiny stała się rodzima mentalność i narodowa mitologia - już w "Matudze..." Polskę symbolizuje Kartoflania, "bosa i wódą zalana", "Pątnicy z Macierzyzny" to satyra na religijne pielgrzymki, w dramacie "Nasze srebra" główny bohater to wiecznie pijany Antek, w alkoholicznych majakach widzący Matkę Boską częstochowską. Najbardziej radykalnie przejawia się to w dramatach: "Nasz Julo czerwony" uderza w mit wieszcza narodowego i legendę Słowackiego, "Nasze srebra" - w emploi powojennej emigracji polskiej i ideę Wielkiego Wychodźstwa, a "Śmierć białej pończochy" i "Zygmunt August" - demistyfikują okres świetności Rzeczypospolitej, złoty wiek Jagiellonów. To również destrukcja i dekonstrukcja najważniejszych wzorców dramaturgii polskiej: wielkiego dramatu romantycznego i młodopolskiego, monumentalizującego narodowe dzieje na modłę Wyspiańskiego; wzorców pozytywnie eksploatowanych przez powojennych dramaturgów emigracyjnych. Celebrowane w nich wielka historia i sprawa narodowa u Pankowskiego pojawiają się w deprecjonujących konwencjach burleski, skeczu, wodewilu, co zbliża jego dramaturgię do twórczości tzw. szyderców.
Najbardziej kontrowersyjne są jednak utwory podejmujące tematykę ostatniej wojny - ostentacyjnie antymartyrologiczne, przekraczające dyskursywne tabu łączenia motywów erotycznych i wojennych cierpień. W "Teatrowaniu nad świętym barszczem" w obozową rzeczywistość wpisany jest wątek miłości homoseksualnej, który zastępuje leitmotyw kata i ofiary, w opowiadaniu "Moja SS Rottenführer Johanna" z tomu "Złoto żałobne" opowieść o romansie więźnia obozu koncentracyjnego i pilnującej go SS-manki. W "Rudolfie", powieści o homoseksualizmie, zaczynem fabularnym jest spotkanie byłego więźnia obozów hitlerowskich i Niemca, któremu okres wojny wypełniły homoerotyczne ekscesy.
Drugi nurt twórczości Pankowskiego, bardziej "uniwersalny", ma równie demaskatorski charakter, ale dotyczy głównie toposów kultury europejskiej. W "Biwaku pod gołym niebem" Trzej Mędrcy znajdują w Betlejem szarą zwyczajność zamiast Objawienia, w "Złotych szczękach" zdekonstruowany jest mit raju, w "Brandonie, Furbonie i Spółce" wiwisekcji poddane zostają mechanizmy kreowania idoli kultury masowej, którzy zastępują mitologicznych herosów. W sztukach tych pisarz z pasją tropi fałsz w powszechnie przyjętych mniemaniach i kulturowych stereotypizacjach rzeczywistości, wydobywa z nich sfery przemilczane i wykluczane; zmarginalizowane. Podobny charakter ma jego proza - w "Putto" pojawia się temat pedofilii, w "Granatowym Goździku" jedna z postaci kolekcjonuje inskrypcje z miejskich szaletów, bohaterowie wielu opowiadań fascynują się wyprawami do podejrzanych dzielnic i miejskich spelun.
Szczególne miejsce w twórczości tego autora zajmuje okres senioralny, jak go określił Henryk Bereza. Pojawiają się wówczas liczne utwory prozatorskie ("W stronę miłości", "Złoto żałobne", "Bal wdów i wdowców"), w których główny temat stanowi erotyka starości. Ta senioralna erotyka pełni funkcję obrony przed biologiczną destrukcją, a zarazem jest narzędziem intensyfikacji wrażliwości sensualnej, kształtującej percepcję rzeczywistości en bloc. To kolejna transgresja, tym razem wynikająca z niezgody na wykluczenie pożądania ze starości jako domeny cielesnej brzydoty. Owa transgresyjna erotyka jest jedną z wersji artystycznej eksploracji Pankowskiego tej dziedziny ludzkiego doświadczenia. Jest też eksploracją zdolności języka do wchłonięcia i przekazania przesyconego erotyzmem spod znaku George'a Bataille'a, intensywnie zmysłowego światoodczucia.
Pankowski, z życzliwością przyjmowany na Zachodzie, do niedawna był niemal przemilczany i w Polsce, i w środowiskach emigracyjnych. Powodów takiej sytuacji było wiele: przede wszystkim nigdy nie realizował on etosu polskiego pisarza emigracyjnego - przyjeżdżał do Polski Ludowej i wydawał swoje książki w oficjalnych wydawnictwach. Jako rażące odbierane były też krytyczne gesty wobec powszechnie uznanej spuścizny narodowej, eksploatacja tematów tabu oraz nastawienie na wypracowywanie niezależnej postawy artystycznej. Odbiór jego twórczości przypomina reakcje na pisarstwo innego emigracyjnego obrazoburcy - Witolda Gombrowicza, z którym Pankowski był zresztą wielokrotnie zestawiany.
Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero w ostatnich latach. Przyczyniły się do tego liczne publikacje utworów Pankowskiego, m.in. w "Twórczości", nominacja do nagrody literackiej NIKE w 2001 roku ("Z Auschwitzu do Belsen"), a także rozległe badania nad twórczością pisarzy emigracyjnych, dynamicznie rozwijające się od lat 90.
Autor: Krystyna Ruta-Rutkowska, listopad 2006
Bibliografia:
- Wiersze alpejskie, Bruxelles: itd. R-J Sténuit, 1947.
- Granatowy goździk, Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1972; Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975.
- Bukenocie, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1979.
- Smagła swoboda, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980.
- Matuga idzie. Przygody, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1983.
- Rudolf, Warszawa: "Czytelnik", 1984.
- Bajki dla Marty, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986.
- Pątnicy z Macierzyzny, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1987.
- Gość, Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1987; Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1989.
- Powrót białych nietoperzy, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1991.
- Zielnik złotych śniegów, Lublin: "Fis", 1993.
- L'or funèbre; récits trad. du pol. par Elisabeth Destrée-Van Wilder. Arles: Actes Sud, 1993.
- Putto, Poznań: "Softpress", 1994.
- Teatrowanie nad świętym barszczem: wybór utworów dramatycznych, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1995.
- Balustrada, Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1996.
- Ksiądz Helena: wybór utworów dramatycznych, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1996.
- Rudolf; transl. by John and Elizabeth Maslen, Evanston, Ill.: Northwestern Univ. Press, 1996.
- Un presbytère en Poméranie; trad. du pol. par Elisabeth Destrée-Van Wilder, Arles: Actes Sud, 1997.
- Fara na Pomorzu, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997.
- Lida, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1997.
- Moje słowo prowincjonalne, Sanok: Muzeum Historyczne, 1998.
- Leśmian czyli Bunt poety przeciw granicom; przeł. Andrzej Krzewicki. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1999.
- Polak w dwuznacznych sytuacjach - z Marianem Pankowskim rozmawia Krystyna Ruta-Rutkowska; Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Warszawa: IBL. Wydawnictwo, 2000.
- Z Auszwicu do Belsen. Przygody, Warszawa: "Czytelnik", 2000.
- Pięć dramatów, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 2001.
- Post-scriptum à l'amour; trad. du pol. par Yolande Lamy. Arles: Actes Sud, 2001.
- W stronę miłości, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2001.
- Złoto żałobne, Koszalin: "Millennium", 2002.
- "De arte poetica", Sanok: Muzeum Historyczne, 2004.
- Bal wdów i wdowców, Kraków: Korporacja Ha!art, 2006.
- Pątnicy z Macierzyzny, Kraków: Korporacja Ha!art, 2006.
- Ostatni zlot aniołów, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej / Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego, 2007.
- Była Żydówka, nie ma Żydówki, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008.
Przedstawienia na Zachodzie :
- Brandon, Furbon et Cie., reż. G. Cambreleng, Théâtre de Fortune, Paryż 1973.
- Le Rois Luis, reż. J. Monod, La Comédie, Genewa 1973.
- Brandon, Furbon et Cie, reż. G. Cambreleng, Théâtre de Fortune, Paryż 1974.
- Les machoires d'or, reż. Cambreleng, Théâtre de Fortune, Paryż 1976.
- Les Capucines en chasses à Bécaussines, reż. G. Cambreleng, Théâtre de Fortune, Paryż 1979.
- Brandon, Furbon et Cie., reż. G. Le Fur, Théâtre du Lys, Paryż 1981.
- Petit Théàtre autour de la soupe do Noël, reż. J-M Petiniot, Théâtre de l'Ancre, Charleroi 1985.
- De Miekevers, reż. P. Niedzwiecki, Flamandzki Teatr Korrekelder, Brugia 1990.
- Les machoires d'or oraz Le Rois Luis, reż. M. Vericel, Teatr uniwersytecki INSA, Lyon 1999.
- Les Capucines en chasses à Bécaussines oraz La mort d'un bas blanc, reż. M. Vericel, Teatr uniwersytecki INSA, Lyon 2000.
Przedstawienia w Polsce:
- Przygody Matugi, reż. J.W. Krzyszczak, Teatr im. J. Osterwy, Lublin 1986.
- Nasz Julo Czerwony, reż. B. Litwiniec, OTO Kalambur, Wrocław 1987.
- Chrabąszcze reż. B. Litwiniec, OTO Kalambur, Wrocław 1990.
- Chrabąszcze, reż. T. Wolańczyk, Stara Prochownia, Warszawa 1990.
- Ręce na szyję zarzucić, reż. D. Banek, Teatr Śląski im. St. Wyspiańskiego, Katowice 1996.
- Śmierć białej pończochy, reż. T. Malinowska-Tyszkiewicz, Teatr Polski, Szczecin 1998.
- Trzej Królowie, Teatr Dramatyczny, reżyseria zbiorowa, Legnica 1998.
- Biwak pod gołym niebem, reż. Jan Kulczyński, Teatr Polski, Warszawa 2000.