Ojciec pisarza Dawid był kupcem drzewnym, pochodzącym z zacnego rodu chasydzkiego. Sam jednak był maskilem (zwolennikiem oświecenia żydowskiego), piszącym wiersze w języku hebrajskim.
Opatoszu odebrał tradycyjne wykształcenie religijne, a następnie uczęszczał do szkoły państwowej w Mławie i do szkoły handlowej w Warszawie. W 1905 r. wyjechał do Francji, gdzie rozpoczął studia politechniczne w Nancy, których nie mógł kontynuować z powodów finansowych. W 1907 r. dołączył do ojca, który wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. O. studiował nauki inżynieryjne, utrzymując się z pracy w fabryce obuwia, sprzedając gazety i nauczając w szkołach hebrajskich. Studia ukończył w 1914 roku i w tym samym roku wydał antologię "Di naje hejm" (Nowy dom), w którym zamieszczone zostało jego opowiadanie o adaptacji do życia w Ameryce "Fun niujorker getto" (Z nowojorskiego getta) .
W cztery lata później O. został redaktorem nowopowstałego dziennika "Der tog" (Dzień), wydawanego w jidysz. Od tej pory systematycznie publikował tam swoje opowiadania i szkice.
Pewien rozgłos zapewniła mu jego pierwsza powieść pt. "A roman fun a ferd ganew" (Powieść o koniokradzie), opublikowana w 1912 r. Na podstawie tej powieści w 1971 r. nakręcono film z udziałem wielu wybitnych aktorów, w reżyserii Abrahama Polonsky’ego. Autorem scenariusza był syn pisarza David. Powieść jakoby osnuta jest na faktach autentycznych, zaczerpnięta z dzieciństwa Opatoszu - znał pewnego żydowskiego koniokrada, który przemycał konie do Niemiec i który został zabity, gdy bronił swoich współbraci.
Opatoszu został zachęcony do pisania przez Szolema Alejchema, który wysoko ocenił jego literacki obraz społeczności imigrantów żydowskich w Ameryce. W wyniku tego w 1919 r. powstało kolejne dzieło, „Lerer” (Nauczyciel), znana również pod tytułem "Hibru" (od Hebrew, Hebrajczyk) bądź "Farlojrene menczn" (Zagubieni ludzie) – utrzymana, podobnie jak poprzednie utwory Opatoszu w stylu naturalistycznym. W tym duchu i tematyce były utrzymane również utwory: zbiór opowiadań "Rase, linczeraj un andere dercejlungen" (Rasa, lincz i inne opowiadania, 1923), "Di tencerin" (Tancerka, 1929), "Arum Grand strit" (Wokół Grand Street, 1929).
O. pisał jednak przede wszystkim powieści historyczne, i przede wszystkim z nich znany jest w Polsce i też one były na polski tłumaczone. Jest to przede wszystkim trylogia opisująca życie żydowskie na tle wydarzeń historycznych pt. "In di pojlisze welder" (W lasach polskich) w okresie od powstania kościuszkowskiego do powstania styczniowego i nieco później. Jako pierwszy opublikowany został ostatni tom trylogii, pt. "Alejn" (Samotni, 1919), jako drugi został wydany tom pierwszy – "In di pojlisze welder" (1921), wreszcie tom trzeci – 1863 (1926). Pierwszy tom trylogii przełożył Saul Wagman pt. "W lasach polskich", (1923), drugi tom, "Żydzi walczą o niepodległość Polski. Powieść na tle powstania 1863", przełożył Aleksander Dan (właśc. Aleksander Weintraub) (1931). Trylogia była wielokrotnie wznawiana, została przełożona na osiem języków i zapewniła tym samym Opatoszu miejsce w panteonie nie tylko literatury jidysz, ale światowej.
Na jej podstawie został nakręcony w Polsce, lecz w języku jidysz, film Lea Forberta, wg scenariusza Henryka Bojma, w reżyserii Jonasa Turkowa. Opiekę merytoryczną nad filmem sprawował wybitny historyk Mejer Bałaban. Premiera filmu miała miejsce 8 stycznia 1929 r. Pisarz był zresztą stale obecny w Polsce – publikował w prasie jidyszowej, m.in. w "Der Moment" i w "Folkscajtung", odwiedził też dwukrotnie Polskę, w r. 1922 oraz 1929. W 1934 r. odbył podróż do Ziemi Izraela.
W 1933 r. O. opublikował dwa dzieła: zbiór opowiadań pt. "A tog in Regensburg" (Dzień w Ratyzbonie, (pol. wyd. 1935 pt. "Dzień w Regensburgu", pol. wydanie zawiera także "Opowieści o Elii Bachurze. Trzy obrazy"), drugie to "Elie Bocher" - poświęcona szesnastowiecznemu autorowi jidyszowego utworu "Bowe Buch". Stylizowanym na dawny jidysz językiem Opatoszu opisuje świat żydowskich wędrownych artystów i możnych.
W 1944 r. pisarz otrzymał nagrodę Lameda za książkę "Wen Pojln iz gefaln" (Gdy Polska upadła), w latach 1948 - 1952 napisał kolejną powieść historyczną o desperackim powstaniu z 2 w. n.e., jakie mieszkańcy Judei pod wodzą Bar Kochby wzniecili przeciwko Rzymianom, a które zostało brutalnie zdławione. Powieść nosi tytuł "Der lecter ojfsztand" (Ostatnie powstanie), a zainspirowana najpewniej tragicznym losem Żydów w Szoa.
W ramach biblioteki wydawnictwa Jidisz Buch działającego w PRL do 1968 r. wydano w 1958 r. nowelę O. pt. "Linczeraj" (Lincz) poświęconą rasizmowi, a po raz pierwszy opublikowaną także w Warszawie w 1923 r. pt. "Rase" (por.wyżej).
Opatoszu zmarł w Nowym Jorku w 1954 r.
Bibliografia:
- M. Szabłowska-Zaremba, "Oto Polska właśnie – o literaturze, kulturze i historii Polski" w: "Dialog międzykulturowy w literaturze polskiej", pod red. M. Skwary, K. Krasoń, J. Kazimierskiego, Szczecin 2008
- R. Włodek, "'W lasach polskich' Josefa Opatoszu na ekranie" w: "Midrasz" 5 (163)/ 2011
Autorka: Bella Szwarcman-Czarnota, wrzesień 2014