Krzysztof Varga tak podsumował twórczość Gondowicza:
Zainteresowania jego są niebywale szerokie, wynikają, jak mniemam, z kwestii światopoglądowych – borgesowskiego przekonania, że świat jest biblioteką, że nasza rzeczywistość i nasze życie najpełniej objawia się właśnie w wynalazku Gutenberga, że świat jako taki nade wszystko jest zbiorem liter.
Gondowicz to znawca twórczości Witkacego. Poświęcił mu sporą część zbioru esejów "Paradoks o autorze". Sprawdzał tam na przykład topograficzną ścisłość opisów tatrzańskich wędrówek. Doszukiwał się też w dziełach Witkacego biernego oporu wobec poglądów estetycznych ojca – propagatora stylu zakopiańskiego. Najważniejsza w tej książce była jednak nowatorska analiza Teorii Czystej Formy, wykazująca jej "nieczyste", to jest życiowe uwikłania. Drugim ważnym bohaterem jego prac jest Bruno Schulz, któremu poświęcił Gondowicz monografię "Schulz" (2006) i zbiór esejów "Trans-Autentyk. Nie-czyste formy Brunona Schulza" (2014). Tomasz Bocheński pisał o drugiej z tych książek:
"Trans-Autentyk" to tytuł znakomity, swobodnie parafrazujący nazwę znanej powieści Gombrowicza, nawiązujący do "autentyku" Schulza i obiecujący "trans", rozumiany jako wibrację stylu i swoiste przekroczenie, a raczej przekraczanie znanych dobrze granic interpretacji. Gondowicz, polski kustosz Borgesowskiej biblioteki, wprowadza do interpretacji Schulza tandetę i arcydzielność, by przenikliwie pokazać, jak mierzył się z całą epoką najwybitniejszy prozaik międzywojnia.
Jako tłumacz Gondowicz chętnie wybiera dzieła tyleż ważne, co osobliwe. Za przekład "Ćwiczeń stylistycznych" Raymonda Queneau – książki na sto różnych sposobów opisującej tę samą sytuację – otrzymał w roku 2006 nagrodę "Literatury na Świecie". Przetłumaczył też "Sto tysięcy miliardów wierszy" tego samego autora (książkę poetycką pociętą na paski z pojedynczymi wersami, dzięki czemu czytelnik może wylosować oszołamiającą liczbę sonetów) oraz poświęcony życiu w podmorskich głębinach album "Otchłanie". Zawarte w tym ostatnim opisy stworzeń morskich stały się pięknymi miniaturami prozatorskimi:
Wyobraź sobie, czytelniku, iż jesteś świetlikiem [Myctophide] próbującym zamrugać do którejś z pobratymczyń, że masz chętkę na flirt... A tu katastrofa: świetlne sygnały przechwytuje krążący w mrokach żmijowiec, spadając na ciebie jak piorun.
Za całokształt pracy translatorskiej Gondowicz nominowany był do Nagrody im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego w 2015 roku.
Felietony Gondowicza, świadczące jednocześnie o wielkiej wiedzy i poczuciu humoru, zostały wydane w zbiorze "Pan tu nie stał". W środku znajdują się detaliczne sprawozdania z lektur, ale także żarty, niekiedy z drugim dnem (jak seria jednozdaniowych konspektów powieści ukazująca różnicę między literaturą XIX a XX w.), kiedy indziej zaś będące popisami czystej inwencji językowej. Za jej sprawą książka dzieli się zresztą na działy takie jak "Linia Imaginota" czy "Poszczątki".
Najlepszą charakterystykę Gondowicza przedstawia ostatni tekst tego zbioru – wspomnienie dziecięcych, a potem coraz poważniejszych lektur. Po akapicie o pisarzach pojawia się tam następujące zdanie:
Im dłużej o nich myślę, tym bardziej wolę nigdy nie być prawdziwym pisarzem. Dużo lepiej być całe życie prawdziwym czytelnikiem.
Swoistą kontynuacją tego tomu był zbiór esejów "Duch opowieści", nominowany w 2015 roku do Nagrody Literackiej Gdynia. Bohaterami jego felietonów są, oczywiście, najważniejsi dla Gondowicza pisarze – Witkacy, Schulz, Gombrowicz i Kafka – ale także Umberto Eco (z książki dowiemy się, na przykład, czemu nie warto kupować jego "Historii brzydoty"), Izaak Babel czy George Orwell. Ale bohaterem najważniejszym jest literatura w ogólności i doświadczenie uważnego czytelnika, który swą uważnością dzieli się z innymi. "Czytelnicy Gondowicza umierają mądrzej" – zatytułował swoją recenzję Grzegorz Wysocki, który pisał:
Co prawda, w "Duchu opowieści" dużo mniej jest, niestety, różnego rodzaju szaleńczych gier i zabaw literackich, a więcej fragmentów po brzegi wypełnionych nazwiskami, tytułami i trudnymi wyrazami, na których nieuważny czytelnik może sobie połamać zęby mądrości, ale nie zmienia to faktu, że, choć niczym szczególnym sobie nie zasłużyliśmy, po raz kolejny dostaliśmy zaproszenie na prawdziwie erudycyjną ucztę w doborowym towarzystwie.
W 2019 roku nakładem Wydawnictwa Nisza ukazał się kolejny zbiór esejów Gondowicza – "Czekając na Golema".
Gondowicz został wyróżniony Poznańską Nagrodą Literacką – Nagrodą im. Adama Mickiewicza 2021. Jak uzasadniał przewodniczący kapituły, prof. Piotr Śliwiński:
Jan Gondowicz ucieleśnia żywioł zabawnego, lecz niebłahego słowa, zaskakującej interpretacji, błyskotliwych skojarzeń, rozległej i głębokiej, wręcz podziemnej erudycji. Można by rzec, że żyje literaturą, ale to za mało – on jest życiem literatury. Czytelnikiem i pisarzem, któremu nigdy dość nowych wrażeń i wyzwań, szafarzem widzialnej i niewidzialnej biblioteki zachwyceń […].
Bibliografia:
- "Zoologia Fantastyczna Uzupełniona (Z Dodaniem Układu Systematycznego Adama Pisarka)", Wydawnictwo Małe, Warszawa, 1995.
- "Schulz", Edipresse, Warszawa 2006.
- "Nowosielski", Edipresse, 2006.
- "Duda Gracz", Edipresse, 2006.
- "Zoologia Fantastyczna Uzupełniona (Uzupełniona)", CiS, Warszawa 2007.
- "Paradoks o autorze", „Korporacja Ha!art”, Kraków 2011.
- "Pan tu nie stał", Nisza, Warszawa 2011.
- "Duch opowieści", Wydawnictwo Nisza, Warszawa 2014.
- "Trans-Autentyk. Nie-czyste formy Brunona Schulza", PIW, Warszawa 2014.
- "Czekając na Golema", Wydawnictwo Nisza, Warszawa 2019.
Wybrane przekłady:
- "Proces Josifa Brodskiego (Notowała Fryda Wigdorowa)", Wydaw. Społeczne KOS, Warszawa 1988.
- Włodzimierz Puryszkiewicz, "Zabiłem Rasputina", Krąg, Warszawa 1992.
- Gustaw Flaubert, "Słownik komunałów", Fundacja „bruLionu”, Kraków 1993.
- Josif Brodski, "Marmur', Książnica, Katowice 1993.
- Alfred Jarry, 'Czyny i myśli doktora Faustrolla, patafizyka', WAB „Małe”, Warszawa 2000.
- Carlo Scipione Ferrero, "Eros, seks i zmysły', Muza, Warszawa 2002.
- Roland Topor, 'Kropki nad i (piosenki)', L&L, Gdańsk 2002.
- Raymond Queneau, "Ćwiczenia stylistyczne", Świat Literacki, Izabelin 2005.
- Raymond Queneau, "Sto tysięcy miliardów wierszy', Ha!Art, Kraków 2008.
- Claire Nouvian, "Otchłanie', Wydawnictwo Albatros A. Kuryłowicz, Warszawa 2008.
Autor: Paweł Kozioł, grudzień 2014, aktualizacja: NMR, październik 2016. Ostatnia aktualizacja: NS, czerwiec 2021.