Wypowiada się głównie w medium filmowym, ale sięga również po fotografię, zdarzenie czy instalacje dźwiękowe. Ukończyła Akademię Sztuki i Designu Bezalel w Jerozolimie (1992-1996). Studia kontynuowała w School of Visual Arts w Nowym Jorku (1999) oraz Rijksakademie van Beelden de Kunsten w Amsterdamie (2000-2001). Jest laureatką licznych nagród, m.in.: nagrody im. Anselma Kiefera (2003), nagrody artystycznej im. Dorothei von Stetten (Kunstmuseum Bonn, 2005), nagrody izraelskiej fundacji Gottesdienera (2007), brytyjskiej nagrody Artes Mundi (Muzeum Narodowe w Cardiff, 2010). Od 2008 roku pracuje także w Polsce. Od 2010 roku jest, obok Artura Żmijewskiego, redaktorem artystycznym "Krytyki Politycznej", lewicowego pisma społeczno-politycznego.
By zrozumieć twórczość Yael Bartany, należy przede wszystkim zauważyć, że jej sztuka, niezależnie czy powstaje w Izraelu, Polsce czy na zachodzie Europy, niezmiennie wyrasta z doświadczenia zamieszkiwania w państwie ciągłego konfliktu i napięcia, permanentnego strachu, ale też syjonistycznej tradycji. Wyjazd z Izraela do Europy w 1996 roku pozwolił artystce spojrzeć z dystansu na rzeczywistość społeczno-polityczną w ojczystym kraju - gdy do niego wraca by kręcić filmy, przyjmuje rolę antropologa. Jej prace proponują krytyczne, ale też nieodzownie poetyckie spojrzenie na relacje między jednostką i społeczeństwem, Bartanie zależy jednak na pewnej uniwersalności przekazu.
"Chciałam (...), żeby osoby spoza Izraela mogły się identyfikować z formułowanym przeze mnie pytaniem o tożsamość - tożsamość organizowaną przez państwo" - mówiła w jednym z wywiadów.
Wczesne prace artystki to krótkie filmy dokumentalne poświęcone kwestiom politycznym i społecznym dotyczącym Izraela i Palestyny, a także izraelskim symbolom, zwłaszcza rytuałom socjalizacji spełniającym rolę państwowotwórczą i budującym zbiorową tożsamość. Codzienne czynności pokazane są w szerokim kontekście geopolitycznym - stanie permanentnej wojny, w jakiej znajduje się izraelskie społeczeństwo. Tak było w przypadku trzyminutowego wideo Profile (2000), powstałego jeszcze podczas studiów Bartany na Rijksakademie. Film przedstawia żołnierki podczas treningu na strzelnicy, czyszczące broń. Skupia się zwłaszcza na jednej z nich. Ukazuje monotonne zajęcie wymagające precyzji i skupienia. W tle niczym echo powtarzane są słowa komendy - wyraz dominacji nieznoszącej sprzeciwu. Niezmienny kadr sprawia, że oglądający identyfikuje się z ćwiczącymi kobietami, wyzbytymi indywidualności, poddanymi systemu, w którego sztywnej strukturze mają działać jak roboty. Artystka odnosi się tu do czasu, gdy sama służyła w izraelskiej armii.
"Poszłam do wojska bez zadawania żadnych pytań, wierzyłam, że tak należy - wspomina. - Takie ściśle określone zbiorowe doświadczenia - wspólne czyszczenie broni czy trening na strzelnicy - stwarzają poczucie przynależności, i to jest bardzo ważne dla państwa, by funkcjonowało i mogło przetrwać."
Procesowi militaryzacji izraelskiego społeczeństwa poświęcony był również film Trembling Time (2001). Bartana przedstawiła w nim samochody zatrzymujące się podczas minuty ciszy z okazji Dnia Poległego Żołnierza. Na krótką chwilę, wyznaczoną syrenami, cały Izrael zamiera w bezruchu, by oddać hołd zabitym w służbie ojczyźnie. Dźwięk syren jest jak kolejny rozkaz - to państwo nakazuje kolektywną żałobę. Artystka sfilmowała autostradę w Tel Awiwie z przebiegającego nad nią wiaduktu - samochody zatrzymują się, a ich kierowcy wychodzą, by oddać hołd. To widok niecodzienny w oświetlonej światłami aut ciemności. Mogłaby to być niemal scena z filmu science fiction, przedstawiająca kierowców, którzy zatrzymali swe samochody, bo zobaczyli UFO. Na filmie artystka wydłużyła ten moment do prawie siedmiu minut, podkreślając emocjonalną manipulację - skoro izraelscy żołnierze giną nadal, dlaczego ograniczać moment żałoby do jednej minuty.
O dwa lata późniejsze wideo Kings of the Hill (2003) przedstawia samochody terenowe ćwiczące podjazdy i zjazdy na piaszczystych pagórkach i plażach na północ od Tel Awiwu. Ouzi Zur porównała te auta do "gladiatorów, którzy wyłaniają się z piasków czasu", a w samej pracy odnalazła "hipnotyczną, pierwotną siłę". Całość przypomina jakiś plemienny rytuał. W ukazywanych przez artystkę działaniach nie ma żadnej logiki, celu, przywodzą one na myśl prymitywny taniec, w którym mężczyźni odgrywają walkę o władzę. W zabawie terenowych samochodów Bartana odkryła mity leżące u podstaw izraelskiego społeczeństwa - specyficzną odmianę machismo, zmilitaryzowanie norm i wartości, chociaż tym razem rejestrowany przez nią rytuał nie był animowany przez aparat państwowy, jak w przypadku filmów Profile oraz Trembling Time. Sama artystka określiła ten film jako "metaforę autodestrukcyjnego społeczeństwa". Nie sposób mu jednak odmówić swoistego piękna, a kończący całość widok triumfalnego samochodu terenowego skąpanego światłem zachodzącego słońca, stojącego na szczycie pagórka, z powodzeniem mógłby zostać użyty w reklamie.
Podobny charakter miał film Odds and Ends (2005), w którym Bartana skupiła się na rytuale zakupów. Siła tego czterominutowego wideo w dużej mierze leży w tym, że artystka zdecydowała się na użycie ujęcia z lotu ptaka. Zarejestrowane przez nią zachowania ludzi przypominają momentami zamieszki, tym razem jednak ich cel nie ma nic wspólnego z kategoriami klasy, płci, religii czy kultury - chodzi o zdobycie wystawionych po obniżonej cenie produktów. Typowy hipermarketowy muzak miesza się tu z głosami handlowania.
W 2004 roku Bartana zrealizowała czterokanałową instalację Low Relief (II). Materiał nakręciła na dwóch różnych demonstracjach i wykorzystała komputerowy efekt zamieniający obraz filmowy w monochromatyczny, płytki relief, zadając pytanie o efektywność tych manifestacji. Demonstranci, Żydzi i Palestyńczycy, domagali się zakończenia działań wojennych.
Z kolei dwuekranowa instalacja wideo Wild Seeds (2005) przedstawia osiemnastolatków grających w grę, którą sami wymyślili. Naśladują w niej ewakuację jednej z palestyńskich osad. Dwóch nastolatków zostaje wybranych, by reprezentować "władze" i rozbić innych uczestników, "protestujących" przeciwko ewakuacji, którzy łączą się ze sobą w kręgu. Na drugiej projekcji artystka umieściła tłumaczenie rozmów i krzyków, które wydają z siebie uczestnicy zabawy, rozbijając uwagę widza między tekst i obraz. Tekst bez obrazu staje się groźny i mógłby z powodzeniem pochodzić z prawdziwej ewakuacji. Fikcja miesza się z rzeczywistością. Sześciominutowy film został nagrany na Terytoriach Okupowanych, ale uczestnikami zabawy są młodzi potomkowie syjonistów, sprzeciwiający się okupacji Palestyny.
"W wielu swych wcześniejszych pracach wideo Bartana skupiała się na osobliwości rytuałów, które formują nasze narodowe i kulturowe tożsamości, często odnosząc się do kontekstu izraelskiego, ale prace te dawały się interpretować w różnych sytuacjach - zauważa krytyk sztuki, Charles Esche. - Ta praca pokazuje, jak dzieci są formowane przez środowisko, w którym żyją, oraz jak używają tego kreatywnie, być może jako ujście dla ich strachów czy sposób uczenia się, jak zachowywać się później w dorosłym świecie."
W Declaration (2006) Bartana wzięła na warsztat narodowe symbole Izraela. Film rozpoczyna widok izraelskiej flagi powiewającej na niewielkiej skale wystającej z morza, w jej tle widać miasto - Jaffę. W kierunku skały wiosłuje młody mężczyzna, wioząc w swej łodzi sadzonkę drzewa oliwnego - symbolu pokoju i nadziei (gałązkę oliwną przynosi Noemu ptak wysłany z arki jako symbol zakończenia biblijnego potopu). Gdy dociera do niewielkiej skalistej wysepki, zastępuje drzewem flagę, by następnie pogrążyć się w zadumie. W filmie tym Bartana podjęła grę z syjonistyczną propagandą lat 30. i 40., co stanie się ważnym punktem odniesienia w jej późniejszych realizacjach. Zapożyczając z niej środki filmowe i gesty głównego aktora, zmienia jej treść na przeciwną. W wywiadzie mówiła:
"Interesuje mnie, jak syjoniści tworzyli image Palestyny jako ich ziemi i jak chcieli zmotywować ludzi do przeniesienia się z Europy, by zbudować Izrael. (...) Wydało mi się bardzo interesujące, że te filmy od strony estetycznej były bardzo podobne do nazistowskich i bolszewickich filmów propagandowych. Jednostka i masa, relacja ciała i natury, silne ciało, reprezentacja zdrowych ludzi - wiele motywów się powtarzało i łączyło. Moje prace wchodzą z tamtymi filmami w dialog, proponują zmienioną percepcję nacjonalizmu, są w pewnym sensie wynaradawiające."
Do starych propagandowych filmów nawołujących Żydów do osiedlania się w Palestynie nawiązywał też Summer Camp (2007), pokazywany na Documenta XI w Kassel. Film Bartany dokumentował proces odbudowy palestyńskiego domu podczas czwartego letniego obozu zorganizowanego przez ICAHD (Israeli Committee Against House Demolitions), organizacji używającej jako narzędzi protestu akcji bezpośrednich, ale pozbawionych przemocy. Uczestniczyli w nim Izraelczycy, Palestyńczycy oraz osoby innych narodowości. Palestyński dom odbudowywany w wiosce Anta został zniszczony przez władze izraelskie w grudniu 2005 roku. Równolegle z własnym filmem Bartana wyświetlała syjonistyczny film propagandowy, na którym się wzorowała. Artystka pokazuje, jak syjonistyczna retoryka budowy została wykorzystana przez ICAHD jako forma protestu przeciwko izraelskiej dominacji.
"W pracy Bartany - pisała Galit Eliat - izraelski etos budowania i odrodzenia zamienia się w mechanizm protestu Izraelczyków i Palestyńczyków przeciwko państwu Izrael."
Specjalnie na potrzeby filmu artystka zbudowała w Kassel drewniane audytorium, przypominające te służące do zebrań i projekcji filmowych w pierwszych latach państwowości Izraela.
W 2006 roku Yael Bartana przyjechała po raz pierwszy do Polski. Rok później nakręciła we współpracy z Fundacją Galerii Foksal głośny film Mary koszmary (2007). Po raz pierwszy stworzyła filmową fikcję, wchodząc w dialog z lokalnym, polskim kontekstem. W filmie wystąpił Sławomir Sierakowski, redaktor naczelny "Krytyki Politycznej". Wcielił się w rolę młodego komunisty-agitatora, w skórzanym płaszczu, czerwonym krawacie i rogowych okularach. Na pustym, zniszczonym Stadionie Dziesięciolecia (jeszcze przed budową nowego Stadionu Narodowego) ów przywódca wygłasza płomienną mowę (tekst napisał Sierakowski wspólnie z Kingą Dunin). Przemówienie adresowane jest do Żydów, którzy niegdyś zamieszkiwali Polskę i nakłania ich do powrotu. Ale przecież większość z trzech milionów Żydów, o których mowa w filmie, zginęła w nazistowskiej maszynie zagłady w czasie drugiej wojny światowej. Tymczasem Sierakowski mówi:
"Dziś ze znudzeniem patrzymy na nasze podobne do siebie twarze. Na ulicach wielkich miast wypatrujemy obcych i wsłuchujemy się w ich mowę. Tak, dziś już wiemy, że nie możemy żyć sami. Potrzebujemy Innego, a nie ma Innego bliższego nam niż wy! Przybywajcie!".
Na koniec dołączyły do socjalistycznego działacza dzieci w harcerskich mundurkach. Krytyczka "Gazety Wyborczej" Dorota Jarecka zauważyła, że film trafił "w sam środek sporu o polski antysemityzm obudzonego na nowo książką Grossa ['Strach']. Izraelskiej artystce Yael Bartanie nie chodzi o to, by Polacy jeszcze raz uderzyli się w piersi, ale by nauczyli się mówić o problemach polsko-żydowskich".
W kolejnym filmie Bartany Żydzi odpowiadają na wołanie Sierakowskiego i na warszawskim Muranowie, na skwerze przy pomniku Bohaterów Getta (dziś w tym miejscu trwa budowa Muzeum Historii Żydów Polskich), stawiają kibuc wzorem pierwszych osadników w Palestynie. Mur i wieża (2009) znowu nawiązuje do syjonistycznych filmów propagandowych, rejestrując powstawanie prowizorycznego kibucu, a także początki jego funkcjonowania - np. wzajemną naukę polskiego i hebrajskiego. Typowy kibuc składał się właśnie z muru i wieży. W ten sposób, w ciągu jednej nocy, żydowscy osadnicy wydzielali swój teren na ziemiach palestyńskich w latach 30. XX wieku. Przy okazji realizacji filmu Bartany został powołany do życia fikcyjny Ruch Odrodzenia Żydowskiego w Polsce, na którego logo złożył się symbole polskiego orła i żydowskiej gwiazdy. Manifest ruchu napisał Sebastian Cichocki.
Ostatni, powstający właśnie film z tak zwanej polskiej trylogii Bartany ...i zadziwi się Europa nosi tytuł Zamach. Jest relacją z fikcyjnego pogrzebu lidera Ruchu Odrodzenia Żydowskiego (w tej roli ponownie Sławomir Sierakowski), zamordowanego przez środowiska niechętne powrotowi Żydów. Jak mówi Sebastian Cichocki, kurator polskiego pawilonu:
"Jego męczeńska śmierć to fundament, na którym powstanie ruch. Inspirowaliśmy się tym, co się działo po śmierci Lecha Kaczyńskiego".
W czerwcu 2011 roku cały cykl będzie miał swoją premierę w polskim pawilonie narodowym na Biennale Sztuki w Wenecji. O filmie Zamach trudno jeszcze cokolwiek przesądzać, ale sam fakt prezentacji izraelskiej artystki w polskim pawilonie jest przełomowy i odczytywać go należy jako gest polityczny.
"W praktyce krajów Zachodu podobne posunięcia już tak bardzo nie dziwią - zauważa w "Gazecie Wyborczej" Dorota Jarecka. - W Polsce to otwarcie też było konieczne. Jesteśmy coraz bardziej obecni w świecie i ta obecność musi wreszcie doprowadzić do zatarcia twardych podziałów: 'my i oni', 'swoi i obcy', 'Wschód i Zachód'."
Autor: Karol Sienkiewicz, marzec 2011
Wybrane wystawy indywidualne:
- 2002
- "Trembling Time", Museum Beelden aan Zee, Scheveningen, Holandia
- "Variables X Y Z", Digital Art Lab, Holon, Izrael
- 2003
- "Kings of the Hill", P.S.1 Contemporary Art Center, Nowy Jork
- "Blimp", Herzliya Museum for Contemporary Art, Herzliya, Izrael
- "Purim Spiel", Annet Gelink Gallery, Amsterdam
- "Kings of the Hill", Kerstin Engholm Galerie, Wiedeń
- 2004
- "You Could Be Lucky", Sommer Contemporary Art, Tel Awiw, Izrael
- MIT, List Visual Arts Center, Cambridge, Massachusetts, Stany Zjednoczone
- "Trembling Time", Prefix Institute of Contemporary Art, Toronto, Kanada
- Büro Friedrich, Berlin
- 2005
- "Wild Seeds", Museum St. Gallen, St. Gallen, Szwajcaria
- 2006
- "Sirens' Song", Collective Gallery, Edynburg, Wielka Brytania
- "Amateur Anthropologist", Fridericianum, Kassel, Niemcy
- Kunstverein Hamburg, Hamburg, Niemcy
- Stedelijk van Abbemuseum, Eindhoven, Holandia
- 2007
- The Power Plant, Toronto, Canada
- Annet Gelink Gallery, Amsterdam, Holandia
- 2008
- "Mary Koszmary", Fundacja Galerii Foksal, Warszawa
- Center for Contemporary Art, Tel Awiw, Izrael
- P.S.1, Nowy Jork
- Engholm/Engelhorn Gallery, Wiedeń
- Galleria Raffaella Cortese, Mediolan, Włochy
- 2009
- Contemporary Jewish Museum of San Francisco, San Francisco, Stany Zjednoczone
- Jewish Museum, Nowy Jork
- P.S.1, Nowy Jork
- "Mur i wieża", skwer przed Pomnikiem Bohaterów Getta, Warszawa
- "The Kings of the Hill", Centro de Arte Dos de Mayo, Madryt, Hiszpania
- 2010
– "If You Want, We'll Travel to the Moon Together", Annet Gelink Gallery, Amsterdam, Holandia
- "And Europe Will Be Stunned", Modern Museum, Malmo, Szwecja
Wybrane wystawy zbiorowe:
- 2000
- "Greater New York", P.S.1, Nowy Jork
- 2001
- "In the Meantime", De Appel, Amsterdam
- "Neue Welt", Frankfurter Kunstverein, Frankfurt nad Menem, Niemcy
- 2002
- "Rendez-Vous", Musée d'Art Contemporain de Lyon, Lyon, Francja
- Manifesta 4, European Biennial of Contemporary Art, Frankfurt nad Menem, Niemcy
- "Tele-Journeys", MIT List Visual Center, Cambridge, Stany Zjednoczone
- The 4th Gwangju Biennale, Gwangju, Korea Południowa
- 2003
- "Territories", Witte De With, Rotterdam, Holandia
- "Territories, Wonderyears - New Reflections on Shoah and Nazism in Israel", Neue Gesellschaft für Bildende Kunst, KW, Berlin
- Sheffield Festival of Contemporary Art, Sheffield, Wielka Brytania
- "M_ARS-Art and War", Neue Galerie am Landesmuseum Joanneum, Graz, Austria
- 2004
- "Onufri 2004 Prize: Chosen Places", National Gallery of Arts Tirania, Albania
- "Time Zones: recent film and video", Tate Modern, Londyn
- "Surfacing", Ludwig Museum Budapest, Museum of Contemporary Art, Budapeszt
- "Wherever I Am", Modern Art Oxford, Oxford, Wielka Brytania
- Liverpool Biennial, Festival for Contemporary Art, Liverpool, Wielka Brytania
- "The 10 Commandments", Deutsches Hygiene-Museum, Drezno, Niemcy
- "The Mediterraneans", Museum of Modern Art Rome, Rzym
- "Quicksand", De Appel Foundation, Amsterdam
- 2005
- 9th Istanbul Biennial, Istambuł, Turcja
- V Internationales Kunstfestival Magdeburg, Art Depot, Magdeburg, Niemcy
- "Prix de Rome.NL", Stichting de Appel, Amsterdam, Holandia
- "The Hebrews - 100 Years of Culture in Israel", The Israel Museum and Martin Gropius Bau, Berlin
- Dorothea von Stetten Kunstpreis", Kunstmuseum Bonn, Bonn, Niemcy
- "Irreducible", CCA Wattis Institute for Contemporary Arts, San Francisco, Stany Zjednoczone
- 2006
- "Demolition", Engholm/Engelhorn Gallery, Wiedeń
- 27th Bienal de São Paulo, São Paulo, Brazylia
- "Records and Habits. The Time Machine / Images of Space", Tapies Foundaion, Barcelona, Hiszpania
- 7th Werkleitz Biennial, Halle, Niemcy
- "Inside-out. Contemporary Artists from Israel", Museo de arte contemporanea de Vigo, Vigo, Hiszpania
- "Coding:Decoding", Copenhagen Contemporary Art Center, Kopenhaga
- "The Art of Living: Contemporary Works from the Israel Museum", The Contemporary Jewish Museum, San Francisco, Stany Zjednoczone
- 2007
- Documenta 12, Kassel, Niemcy
- 2008
- "C.H.O.S.E.N.", Instytut Sztuki Wyspa, Gdańsk
- "We Never Looked Better", Museum of the Jewish People, Tel Awiw, Izrael
- "Another Territory", City Exhibition Center, Moskwa
- "Momentum", Samuel P. Harn Museum of Art, Gainesville, Floryda, Stany Zjednoczone
- 2009
- "Stranded Positions", Ausstellungsraum Klingental, Bazylea, Szwajcaria
- "Acting Out: Social Experiments in Video", ICA, Boston, Stany Zjednoczone
- "Hugging & Wrestling", Museum of Contemporary Art Cleveland, Stany Zjednoczone
- TICAB, Tirana International Contemporary Art Biennial - First Episode, Tirana, Albania
- "Monument to transformation", transit, Praga, Czechy
- "Places To Be. New York - Shanghai - Tel Aviv - Texas - Zagreb", Annet Gelink Gallery, Amsterdam, Holandia
- "Promised Land, Gemak", Gemeentemuseum Den Haag, Holandia
- "Anabasis. Rytuały powrotu do domu", Łódź
- "Earth: Art of a Changing World", Royal Academy of Arts, Londyn
- "Contour", 4th Biennial of Moving Image, Mechelen, Belgia
- "Architecture and Memory", British Film Institute, Londyn
- "Troubles au frontiers", Galerie Marian Goodman, Paryż
- "Pop Up!", Ludwig Forum Aachen, Akwizgran, Niemcy
- "3 razy TAK", Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa
- "Architektura pamięci", Muzeum Sztuki w Łodzi
- 2010
- Artes Mundi, Cardiff, Wielka Brytania
- "Early Years", Kunstwerke, Berlin
- Fokus Łódź Biennale, Łódź
- "...on the Eastern Front", Ludwig Museum, Budapeszt