Refleksję nad przemijaniem pobudzają też kompozycje z dojrzałego okresu twórczości Axentowicza: "Starość i młodość", "Starzec i dziewczyna", "Wizja - wspomnienie". Wanitatywny temat przybrał tu kształt alegorii upostaciowanej przez starca o werystycznie ujętej twarzy i młodą wieśniaczkę o rysach odpowiadających akademickim kanonom piękna; wspomnienie młodości przywołuje także wizyjna, kobieca twarz-maska. Symbolikę przedstawienia dopowiada ponura aura jesiennego dnia; złociste liście akcentują nietrwałość bytu i zarazem wprowadzają do wąskiej gamy zgaszonych brązów, zieleni i szarości mocniejszy akcent kolorystyczny.
Symboliczne treści przekazują również namalowane w 1917 obrazy "Gwiazda Wolności - Betlejemska", "Modlitwa dziecka", "Pojednanie", "Marzenie"; nadzieja na odzyskanie przez Polskę niepodległości wiąże się w sztuce Axentowicza z bolesnym odczuciem wojennego dramatu i ekspresją osobistej tragedii po starcie syna ("Matka nad grobem syna", 1915; "Pogrzeb legionisty", "Żałoba", "Ranny legionista", "Łzy polski").
Nawiązując do współczesnych wydarzeń Axentowicz powracał do rozbudzonych w okresie studiów zainteresowań malarstwem historycznym. W latach 1911-1912 wykonał - według olejnego szkicu z 1900 - kompozycję "Poselstwo polskie u Henryka Walezego". Świadectwem fascynacji historią i kulturą Ormian, która przejawiła się wstąpieniem artysty do Towarzystwa Ormiańskiego "Haiasdan", był obraz "Chrzest Armenii" (1900) i olejne szkice "Ormianie u króla Jana Kazimierza" (1912, 1919) poprzedzające namalowaną ok. 1930 kompozycję "Ormianie w Polsce".
Axentowicz zasłynął jednak przede wszystkim jako autor kobiecych portretów perfekcyjnie wykonywanych w technice pastelu. Malował wizerunki dam z arystokratycznych sfer, artystycznych kręgów i mieszczańskich salonów czerpiąc inspiracje z malarstwa J. Whistlera, J. Sargenta i G. Boldiniego ("Portret damy w czarnej sukni", 1906). Umiejętnie wykorzystując atrybuty kobiecości - suknie balowe, eleganckie kapelusze, kosztowną biżuterię i karnawałowe maski - nasycał swe obrazy subtelnym erotyzmem. Wąską gamę barw opierał na wyrafinowanych akordach czerni, różu, srebrzystych bieli i błękitów; rysy subtelnie modelowanych twarzy poddawał idealizacji.
Wielką popularnością cieszyły się portretowe "główki" Axentowicza - sentymentalne w wyrazie, popadające z czasem w schematyzm i manierę wizerunki kobiet noszące tytuły "Zaczytana", "Rudowłosa", "Z różą we włosach", "Marzenie", "Dziewczyna z niebieskim dzbanem". Do portretów pozowały Axentowiczowi także dzieci ("Portret dziewczynki. Róża strzyżowska", ok. 1905), najczęściej własne, wielokrotnie rysowane w Zakopanem, gdzie artysta wraz z liczną rodziną mieszkał we własnej willi ("Rodzina artysty", 1907). Repertuar tematyczny Axentowicza obejmował ponadto portrety reprezentacyjne wykonane techniką olejną, głównie wizerunki polskiej arystokracji, m.in. Władysława Czartoryskiego (1892-1893), Romana i Józefa Potockich (ok. 1900), Elżbiety i Augustyna Czartoryskich, Radziwiłłów, arcyksięcia Karola Stefana Habsburga.
Marginalne miejsce w twórczości Axentowicza zajmowały dekoracyjnie przestylizowane martwe natury z kwiatami i pejzaże ("Szałas w Dolinie Strążyskiej", "Wieczór w Zakopanem", "Motyw z Wenecji"). Artysta uprawiał też grafikę ilustracyjną, zajmował się projektowaniem plakatów wystaw Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" (1898, 1900, 1903, 1912, 1937); dla krakowskiego czasopisma literacko-artystycznego "Życie" rysował winiety. Był ponadto autorem niezrealizowanego projektu witraża dla katedry ormiańskiej we Lwowie (1895). W wykonanych przez niego w 1912 projektach polichromii przejawiła się secesyjna stylizacja ("Złoty anioł grający na skrzypcach", "Anioł z wielkimi skrzydłami", "Błękitny anioł grający na flecie").
Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, grudzień 2002