Historia poznańskiego Teatru Nowego to właściwie historia trzech różnych scen mieszczących się w tym samym budynku przy ulicy Dąbrowskiego 5.
Teatr Nowy, wówczas noszący imię Heleny Modrzejewskiej, powstał jako spółka akcyjna w 1923 roku. Funkcjonował do 1937 roku. Został reaktywowany po wojnie, w 1945 roku, jako prywatne przedsiębiorstwo Zbigniewa Szczerbowskiego. W 1949 roku przeszedł pod zarząd Dyrekcji Państwowych Teatrów Dramatycznych, ze wspólną dyrekcją z Teatrem Polskim. Stan taki utrzymywał się do 1971 roku. Ostatecznie poznańska scena odzyskała autonomię w 1973 roku.
Założycielem i pierwszym dyrektorem Teatru Nowego był Mieczysław Rudkowski, który funkcję tę sprawował do 1934 roku. Rudkowski próbował łączyć farsę i lekką komedię, głównie francuską, z ambitniejszym repertuarem, m.in.: SZCZĘŚCIE FRANIA Włodzimierza Perzyńskiego (1925), prapremiera GŁAZU GRANICZNEGO Emila Zegadłowicza (1925), NOC LISTOPADOWA Stanisława Wyspiańskiego (1930), CEZAR I KLEOPATRA George'a Bernarda Shawa (1931), CAR PAWEŁ PIERWSZY Dymitra Mereżkowskiego (1932), DZIEWICA ORLEAŃSKA Fryderyka Schillera (1933), CYD Pierre'a Corneille'a (1933). Rudkowski zapraszał także do Poznania wybitnych aktorów i reżyserów, m.in. Karola Adwentowicza, Kazimierza Junoszę-Stępowskiego, Stefana Jaracza, Juliusza Osterwę, Józefa Węgrzyna, Stanisławę Wysocką, Irenę Solską, Mieczysława Frenkla.
Najciekawszym okresem działalności teatru był sezon 1927/1928, kiedy do Poznania przyjechał Edmund Wierciński wraz z grupą aktorów Redutu, byli w niej m.in. Jadwiga Chojnacka, Maria Malanowicz-Niedzielska, Maria Wiercińska, Jacek Woszczerowicz oraz aktor i pisarz Jerzy Zawieyski. Stworzyli oni teatr eksperymentatorski i awangardowy, jednak, ze względu na nikłe zainteresowanie publiczności, przetrwali w Poznaniu jedynie rok. Wystawili m.in.: SEN Felicji Kruszewskiej (1927), MASKI Ferdynada Crommelyncka (1927), ŚNIEG Stanisława Przybyszewskiego (1927), METAFIZYKĘ DWUGŁOWEGO CIELĘCIA Witkacego (1928) i GRĘ Luigiego Pirandella (1928).
"Eksperyment Wiercińskiego polegał na zastosowaniu w inscenizacji zasad sztuki ekspresjonistycznej" - pisał Jarosław Maciejewski - "a więc na odrzucaniu werystycznego naśladownictwa rzeczywistości (psychologiczna motywacja aktorskiej 'roli' i konwencja iluzjonistyczna w scenografii). Scenografię kształtowano w symbolice kubistycznej, stosowano semantykę światła i koloru, zrytmizowano i odrealniono ruchy i gesty aktorów i statystów, założono alogiczność w interpretacji tekstu i oszczędność słowa." (w: "Teatr Nowy w Poznaniu 1973-1983", Poznań 1984)
W 1934 roku na krótko dyrekcję Teatru Nowego objął Teofil Trzciński. W tym czasie odbyła się tutaj głośna premiera DZIADÓW Adama Mickiewicza w reżyserii Trzcińskiego (1934). W 1935 roku nowym dyrektorem został aktor i reżyser Kazimierz Kordecki. Grano wówczas w Teatrze Nowym obok m.in. Eugeniusza Scribe'a także George'a Bernarda Shawa i Słowackiego. Teatr, który od końca dyrekcji Rudkowskiego popadł w finansowe tarapaty, nie zdołał już odbudować swojej stabilności. Z tym stanem borykali się dwaj następni dyrektorzy. Ostatecznie, w 1937 roku, teatr zamknięto.
W okresie powojennym Teatr Nowy jako przedsiębiorstwo prywatne Zbigniewa Szczerbowskiego dawał własne premiery i zapraszał na swoją scenę gwiazdy. Występowali tutaj: Ludwik Solski, Mieczysława Ćwiklińska, Józef Węgrzyn. Nowy był teatrem o profilu rozrywkowo-gwiazdorskim.
W latach 1949-1971 teatr, jako część Państwowych Teatrów Dramatycznych, nie posiadał artystycznej autonomii. W latach 1971-1973 dokonano przebudowy i remontu teatru, który w 1973 roku stał się niezależną instytucją pod dyrekcją Izabelli Cywińskiej. Cywińska, absolwentka filozofii Uniwersytetu Warszawskiego i Wydziału Reżyserskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie, prowadziła poznańską scenę nieprzerwanie do 1989 roku. Stworzyła ambitny, artystyczny teatr o wyrazistym obliczu i zintegrowanym zespole aktorskim i współpracowników, teatr często zabierający głos w ważkich sprawach społecznych. Z Nowym współpracowali młodzi reżyserzy, m.in. Janusz Nyczak, Janusz Wiśniewski, Wojciech Szulczyński, Edward Wojtaszek, Antoni Libera oraz wybitni scenografowie, m.in. Irena Biegańska, Kazimierz Wiśniak, Jerzy Juk-Kowarski, Andrzej Sadowski i Krzysztof Pankiewicz. Z łódzką sceną związani byli tacy aktorzy, jak Bronisława Frejtażanka, Sława Kwaśniewska, Kazimiera Nogajówna, Janusz Michałowski, Michał Grudziński, Marian Pogasz, Elżbieta Jarosik, Halina Łabonarska, Joanna Orzeszkowska, Wiesław Komasa, Maria Rybarczyk, Danuta Stenka, Mirosław Konarowski.
Wiele przedstawień reżyserowała Cywińska, często tworząc przedstawienia w poetyce neorealistycznej.
"I jeżeli czegoś Cywińska obawiała w swych realizacjach, to na pewno bardziej nieostrości pojęć i podziałów, niedostatecznej wyrazistości kreowanych symboli, niż na przykład uproszczeń, pominięcia złożoności kreowanego na scenie świata" - opisywał styl reżyserki Andrzej Górny. - "Siłę wyrazu i lapidarność osiąga działając pełnią scenicznej przestrzeni przy redukowaniu istniejących w niej elementów, a więc sytuacji aktorskich, konstrukcji scenograficznych, rekwizytów. (...) zwiększa się siła oddziaływania elementów konstytuujących obraz, znaczenia są skontrastowane. W obrazie scenicznym często nasila się tendencja do działania na zasadzie znaku plastycznego." (w: "Teatr Nowy w Poznaniu 1973-1983", Poznań 1984)
Cywińska hołdowała teatrowi otwartemu, który wchodził w ostry dialog z publicznością.
W teatrze prowadzonym przez Cywińską przeplatały się wyraziste nurty myślowe. Problematykę moralną i egzystencjalną wywiedzioną ze źródeł ludowych podejmowano w takich przedstawieniach jak w inaugurującym działalność teatru spektaklu studenta II roku reżyserii Janusza Nyczaka A JAK KRÓLEM, A JAK KATEM BĘDZIESZ wg prozy Tadeusza Nowaka (1973), WIJUNACH Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz w reżyserii Cywińskiej (1976), czy przedstawieniu CZERWONY KOGUT LECI WPROST DO NIEBA wg powieści Miodraga Bulatovicia w reżyserii Nyczaka (1978). Tematyka egzystencjalna pojawiła się także w JUDASZU Z KARIOTHU Karola Huberta Rostworowskiego w reżyserii Cywińskiej (1981). Kondycją artysty na tle przemian cywilizacyjnych i zagadnieniami formy zajmowano się realizując GIGANTÓW Z GÓR Luigiego Pirandella w reżyserii Cywińskiej (1973), SZKOŁĘ BŁAZNÓW Michela de Ghelderode'a w reżyserii Conrada Drzewieckiego (1975), ONYCH Witkacego w reżyserii Cywińskiej (1975). W nurcie problematyki społecznej znalazły się spektakle w reżyserii Cywińskiej: ŚMIERĆ TAREŁKINA Aleksandra Suchowo-Kobylina (1973), NA DNIE Maksyma Gorkiego (1974), ŁAŹNIA Włodzimierza Majakowskiego (1978), REWIZOR Mikołaja Gogola (1980) oraz OPERA ZA TRZY GROSZE Bertolta Brechta w reżyserii Raula Zermeno (1974). Teatr Nowy zabierał także głos w sprawach społecznych i politycznych, uprawiał teatr publicystyczny. W napiętym okresie końca lat 70. i początku lat 80. powstały przedstawienia: poetycka OJCZYZNA CHOCHOŁÓW (na podstawie tekstów m.in. Brunona Jasieńskego, Jana Kasprowicza, Stanisława Młodożeńca, Juliana Przybosia, Leopolda Staffa, Kazimierza Wierzyńskiego i Stanisława Wyspiańskiego) w reżyserii Wiesława Komasy (1979), prapremiera WIERNYCH BLIZN Jerzego Grzymkowskiego (1979) i HERODY POLSKIE na podstawie współczesnej poezji polskiej (1980) - oba spektakle w reżyserii Cywińskiej, która w 1981 roku przygotowała także zaangażowane, rozliczeniowe widowisko dokumentalne OSKARŻONY: CZERWIEC PIEĆDZIESIAT SZEŚĆ wg zeznań na procesach i relacji świadków Poznańskiego Czerwca '56.
W Teatrze Nowym tworzył także swój teatr Janusz Wiśniewski. Zrealizował tutaj BALLADYNĘ Juliusza Słowackiego (1979), a potem sławne autorskie spektakle o kresie cywilizacji: PANOPTICUM A'LA MADAME TUSSAUD. WIELKIE UMIERANIE, CZYLI CZARNA ŚMIERĆ. PARIS 1680. (1982) i KONIEC EUROPY (1983).
Ważnymi pracami były realizacje Nyczaka: AWANTURA W CHIOGGI Carla Goldoniego (1975), LETNICY Maksyma Gorkiego (1976), DOM OTWARTY Michała Bałuckiego (1983). Z najnowszej dramaturgii pokazano m.in. EMIGRANTÓW Sławomira Mrożka w reżyserii Wojciecha Szulczyńskiego (1978), spektakl jednoaktówek Samuela Becketta (OSTATNIA TAŚMA KRAPPA, TAMTYM RAZEM, NIE JA) w reżyserii Antoniego Libery (1980), PRZED SKLEPEM JUBILERA Karola Wojtyły w reżyserii Andrzeja Marii Marczewskiego (1982).
W drugiej połowie lat 80. Cywińska realizowała na poznańskiej scenie adaptacje - JEZIORO BODEŃSKIE Stanisława Dygata (1984), Witolda Gombrowicza: PAMIĘTNIK STEFANA CZARNIECKIEGO (1986), DZIEWICTWO (1986), a także CMENTARZE wg Marka Hłaski (1988). Udane były jej kameralne, psychologiczne spektakle: ŁAWECZKA Aleksandra Gelmana (1987) i NARZECZONY BEATY Adolfa Rudnickiego (1987). Ważną premierą było także DRZEWO Wiesława Myśliwskiego w reżyserii Krzysztofa Nazara (1989).
W latach 1990-2002 dyrektorem Teatru Nowego był Eugeniusz Korin. Wówczas, w 2002 roku, teatrowi nadano imię Tadeusza Łomnickiego. W 1992 roku Tadeusz Łomnicki na scenie Teatru Nowego zmarł w czasie próby generalnej do KRÓLA LEARA Szekspira. Korin prowadził teatr o bardzo wyrównanym poziomie artystycznym. Reżyserował, m.in. GHETTO Joshui Sobola (1991), CZERWONE NOSY Petera Barnesa (1993), CZAJKĘ Antoniego Czechowa (1996), SNY Fiodora Dostojewskiego (2000). Na poznańskiej scenie swoje realizacje przygotowywał Krzysztof Warlikowski: TRUCIZNA TEATRU Sirera Rodolfa (1993), ROBERTO ZUCCO Bernarda-Marie Koltesa (1995), ZIMOWA OPOWIEŚĆ Szekspira (1997). Tadeusz Bradecki reżyserował tutaj dramat XX-wieczny (IWONA, KSIĘŻNICZKA BURGUNDA Witolda Gombrowicza, 2000; KRÓL UMIERA CZYLI CEREMONIE Eugene Ionesco, 2002), podobnie Krzysztof Babicki (PUŁAPKA Tadeusza Różewicza, 1999; TANGO Sławomira Mrożka, 2000), który zaprezentował także swoje interpretacje klasyki - NIE-BOSKA KOMEDIA Zygmunta Krasińskiego (1996), SĘDZIOWIE Stanisława Wyspiańskiego (2002). Współczesny dramat irlandzki - KRÓLOWĄ PIĘKNOŚCI Z LEENANE Martina McDonagha pokazał Robert Gliński (2001).
Od 2003 roku dyrektorem naczelnym i artystycznym poznańskiej sceny jest Janusz Wiśniewski, który zrealizował tutaj WESELE Stanisława Wyspiańskiego (2001), KRÓLA RYSZARDA III Szekspira (2003) i, ostatnio, OPERĘ KOZŁA na motywach powieści Horacego McCoya CZYŻ NIE DOBIJA SIĘ KONI? (2004). Teatr Nowy wystawia także klasyczną komedię i najnowszą dramaturgię. Obok KRÓLOWEJ PIĘKNOŚCI Z LEENANE Martina McDonagha w repertuarze jest jeszcze jedna sztuka tego autora - SAMOTNY ZACHÓD w reżyserii Eugeniusza Korina (2002), a także m.in. OLEANNA Davida Mameta w reżyserii Kazimierza Brauna (2002).
Michał Bujanowicz sierpień 2004 | |
Teatr Nowy im. Tadeusza Łomnickiego w Poznaniu
ul. Dąbrowskiego 5
60-838 Poznań
Województwo wielkopolskie
Tel: (+48 61) 848 48 85, 848 49 49, 848 13 05
Fax: (+48 61) 848 49 33
WWW: www.teatrnowy.pl