Początkowo parał się aktorstwem i pracą w teatrze. W latach 1879-1882 studiował rzeźbę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Walerego Gadomskiego, następnie w Akademii wiedeńskiej, w pracowniach Edmunda Hellmera i Karola Kundmana. W okresie 1890-1894 przebywał we Lwowie, gdzie nauczał w szkole artystycznej Marcelego Harasimowicza oraz wydawał pismo "Nasza Sztuka". Od 1894 do 1932 mieszkał głównie w Wiedniu, gdzie tworzył i publikował, a po I wojnie światowej wykładał rzeźbę w Technisches Museum für Industrie und Gewerbe. W 1932 przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie pełnił funkcję konserwatora Państwowych Zbiorów Sztuki na Zamku Królewskim.
We wczesnej twórczości Lewandowski tworzył zgodnie z estetyką akademickiego realizmu. Powstawały wówczas portrety charakterystyczne (np. Czarnogórka, Derwisz, Marokanka, Serbka) oraz kompozycje alegoryczne i rodzajowe (Wajdelota, Przy studni, Zaporożec). Najsłynniejszą rzeźbą z tego okresu był Słowianin zrywający pęta, wystawiony po raz pierwszy na Pierwszej Wystawie Sztuki Polskiej w Krakowie w 1887, a następnie wyróżniony I nagrodą w konkursie warszawskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych w 1888. Lewandowski zajmował się również rzeźbą portretową, modelując m.in. wizerunki Henryka Sienkiewicza, Heleny Modrzejewskiej i Kazimierza Grocholskiego.
Po roku 1900 w twórczości artysty zaznaczyły się wpływy symbolizmu i secesji. Zauważyć to można m.in. w rzeźbie Salome z 1904, plakiecie Ars z 1899, czy też epitafium Heleny Modrzejewskiej w kościele św. Krzyża w Krakowie (1910). Później jednak Lewandowski skłonił się ku formom bardziej klasycznym, czego przykładem są projektowane przezeń pomniki oraz popiersia portretowe (np. Portret Ignacego Mościckiego z 1933).
W dorobku artysty ważną pozycję zajmują medale, plakiety i projekty monet, a także drobne przedmioty użytkowe ze szlachetnych metali. W 1924 i 1925 współpracował z medaliernią Mennicy Państwowej w Warszawie; wybito wówczas m.in. próbną 5-złotówkę według jego projektu.
Stanisław Roman Lewandowski był także wybitnym krytykiem sztuki publikującym swe artykuły w wielu czasopismach polskich (m.in. w "Życiu", "Tygodniku Ilustrowanym" i "Wędrowcu"). Jest autorem monografii życia i twórczości Henryka Siemiradzkiego wydanej w 1904 i 1911 oraz sztuk scenicznych granych w 1903 i 1908 w teatrach warszawskich.
Podstawowa bibliografia:
- "Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. V", Warszawa 1993 (Hanna Kubaszewska)
- Mikocka-Rachubowa Katarzyna, "Rzeźba polska XIX wieku. Od klasycyzmu do symbolizmu". Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1993
Autor: Piotr Szubert, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, luty 2002