Inspiracją wczesnych prac artysty z lat 50., bliskich malarstwu informel, była przyroda. W rysowanych tuszem kompozycjach kreski i plamy układały się w organiczne kształty. Do tego etapu twórczości należą cykle rysunków: Legenda Tatr (1956), Ryciny (1958), Stwory (1960), Magia Ziemi (1962). W latach 1963-1964 Chwałczyk zbliżył się do malarstwa strukturalnego. Do powierzchni obrazu przymocowywał fragmenty kości, rybiej skóry, rośliny i muszle, komponując z nich wyimaginowane formy. Tytułami tych obrazów były neologizmy, nazwy zmyślonych stworzeń: Twardogryz, Drewnoróg, Tarczonóg, Kościomiecz. Zamiast płótna artysta używał deski lub płyty pilśniowej, eksponując chropowatą fakturę podłoża. Obrazy Chwałczyka ewoluowały w tym czasie od tradycyjnej płaskiej kompozycji ku obrazom-przedmiotom.
W czasie I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu (1965) Chwałczyk skonstruował trójwymiarowy obiekt w formie wiatraka, składającego się z dwóch tarcz o metalowych, pomalowanych na różne kolory skrzydłach. Odbywający się w przeciwnych kierunkach ruch tarcz dawał zmienne efekty kolorystyczne. Podobną pracę, wpisującą się w nurt sztuki kinetycznej, zrealizował Chwałczyk podczas Sympozjum Artystów i Naukowców w Puławach (1966). W małym pomieszczeniu ustawił wykonaną z blachy formę w kształcie bębna, o pomalowanym paroma kolorami wnętrzu. Obok niej umieszczono wirujący ekran, na którym pod wpływem światła reflektorów pojawiały się barwne refleksy. Efektom wizualnym towarzyszył dźwięk poruszającej się membrany.
Światło i barwa stały się w drugiej połowie lat 60. głównym przedmiotem zainteresowania artysty. W 1969 roku na wystawie indywidualnej zatytułowanej "Portrety i autoportrety" w Galerii Pod Moną Lizą Chwałczyk pokazał prace, w których przy pomocy białego ekranu, kolorowych form i reflektorów próbował uchwycić obraz światła. Prace te nazwał Reprodukcjami. Nad białymi wklęsłymi ekranami, często o pofałdowanej lub pozaginanej powierzchni, artysta umieszczał metalową formę, pomalowaną od spodu żywym kolorem. Artysta wykorzystywał efekt odbicia światła: padając na kolorową stronę metalowej formy, rzucało ono na biały ekran kolorową plamę. Kompozycje Chwałczyka zbudowane były z nakładających się na siebie cieni i barwnych zarysów. W niektórych kompozycjach zwartą, metalową formę zastępowała forma ażurowa, np. rozpięta nad ekranem rozeta z cienkich żyłek, rzucająca na ekran cienie o nieostrych konturach. Wykorzystywanie przez Chwałczyka fizykalnych własności światła, jego refleksów, dawało w Reprodukcjach iluzoryczne efekty. Każda z prac zawierała wiele możliwych obrazów zależnie od oświetlenia - dlatego krytyk Jerzy Ludwiński, nazywał je "portretami syntetycznymi".
Zagadnienia światła i koloru traktował Chwałczyk w sposób szczególny: nie jako elementy przedstawienia, ale jako samoistne zjawiska, które dopiero umożliwiają widzenie świata. Artysta próbował unaocznić samo światło i barwę, pokazując zarazem ich pokrewieństwo. Inspiracją był dla artysty naukowy opis światła i barwy, sprowadzający oba zjawiska do siebie nawzajem na poziomie fizykalnych własności. Chodziło, pisał artysta, o
"sytuację, w której światło i barwa staną się jednością, kolor będzie światłem, światło barwą, a cień przestanie istnieć".
W tym celu - pisał -
"należało zbudować formę aktywną, taką, która wytworzy, skonstruuje wymaganą przestrzeń dla zaistnienia światło-barwy".
W czasie Sympozjum Wrocław '70 Chwałczyk przedstawił projekt Reproduktora Widma Słonecznego, urządzenia rozszczepiającego światło słoneczne na barwne widma i rzucającego je w określonym punkcie miasta. Parametry urządzenia (zaprojektowanego przez fizyków) dostosowane były do położenia geograficznego Wrocławia. Reproduktor Widma Słonecznego pozwalałby ujrzeć własności światła, których nie można zobaczyć "gołym okiem". Pomimo pozornie naukowego i obiektywistycznego charakteru projektu, chodziło w nim o urzeczywistnienie marzenia o "poznawaniu niewidzialnego". W takich też kategoriach rozważać należy Reprodukcje - te opisywalne przy pomocy matematycznych wzorów kompozycje, wykluczające gest artysty, były "portretami światła". Samego urządzenia - Reproduktora Widma Słonecznego artysta nie uważał za dzieło sztuki, traktował je tylko jako
"narzędzie do uzyskania zjawiska przestrzenno-barwnego, które [zjawisko - aut.] być może zmieści się w pojęciu sztuki".
Podkreślał też różnicę między koncepcją a realizacją, której wizualny efekt był nieprzewidywalny.
Rozwinięciem koncepcji Reproduktora Widma Słonecznego był projekt Barwnego Układu Przestrzennej Transformacji Światła, zaprezentowany przez artystę podczas Sympozjum Artystów, Naukowców i Teoretyków Sztuki w Osiekach (1970). Projekt ten miał charakter fantazji, był - wedle samego autora - "konstrukcją pojęciową, z kręgu sztuki niemożliwej".
"Kształt, wielkość form i przestrzeni - pisał artysta - określającej pole gry jest wynikową funkcji 'Reproduktora Widma Słonecznego'. W 'Barwnym Układzie Przestrzennej Transformacji Światła' - portret światła jest już realizowany tylko w naszej świadomości".
W latach 70., dzięki poszerzeniu pojęcia sztuki, jakie dokonało się w sztuce konceptualnej, wypowiedzi teoretyczne artystów uważano za równie ważne, co prace w tradycyjnych mediach. Komentarze słowne, próby pojęciowego ujęcia procesu artystycznego, były też ważnym elementem twórczości Chwałczyka. Taką funkcję pełnił Portret sztuki (1972), zrealizowany w formie tablicy z tekstem nadrukowanym na reprodukcji jednej z prac artysty. Autor zwracał uwagę na napięcie między sztuką, jej rozwojem, a przyswojonymi formami i stereotypami sztuki - rozwój, według autora, polegać miał na zastępowaniu zastanych stereotypów nowymi. Model ten zdawał się dowodzić niemożliwości rewolucyjnych zmian w sztuce.
Pojęciu sztuki, poszerzonemu o wypowiedzi teoretyczne i definicje, odpowiadały nowe sposoby dystrybucji informacji artystycznej: druki ulotne i broszury, zastępujące niekiedy tradycyjne wystawy. Szczególną formą działalności artystycznej była sztuka poczty - mail art, której Chwałczyk był aktywnym propagatorem. W sytuacji polskiej mail art wydawał się szczególnie atrakcyjny, gdyż umożliwiał, przy nakładzie minimalnych środków, uczestnictwo w międzynarodowym ruchu artystycznym. W latach 1972-1975 Chwałczyk prowadził we Wrocławiu Galerię Informacji Kreatywnej, która funkcjonowała na zasadzie wymiany przesyłanych pocztą druków i projektów. Jedną z inicjatyw artysty była, zrealizowana w latach 1972-1974, akcja Kontrapunkt, zakończona publikacją oraz wystawą. Na publikację składał się zbiór dokumentów i wypowiedzi nadesłany przez 68 polskich i zagranicznych artystów, które dotyczyły kondycji sztuki i kierunku jej rozwoju. Inną inicjatywą Chwałczyka, zrealizowaną przy pomocy poczty, była akcja artystów szkockich i polskich, zatytułowana W obronie sfery psychicznej. Jej dokumentacją była wspólna wystawa otwarta tego samego dnia w Edynburgu i w Osiekach (1972).
W latach 80. powstała też seria rysunków zatytułowanych Zielnik polski, nawiązująca do wczesnych prac artysty. Głównym obszarem zainteresowań Chwałczyka pozostało jednak zagadnienie barwy i światła. Artysta rozwijał swoje koncepcje z lat 60., m.in. w licznych Reproduktorach cienia - trójwymiarowych formach, rzucających na białą płaszczyznę kolorowe refleksy.
Autor: Maria Matuszkiewicz, grudzień 2008.
Wystawy indywidualne:
- 1953 - Galeria BWA, Wrocław
- 1956 - "Legenda Tatr", Poznań
- 1959 - Galeria BWA (wspólnie z Kazimierzem Głazem), Wrocław
- 1965 - "Malarstwo i rysunek", Galeria BWA, Wrocław
- 1966 - Galeria odNowa, Poznań
- 1968 - Galeria Współczesna (wspólnie z Romanem Opałką), Warszawa
- 1969 - Galeria OdNowa, Poznań; "Portrety i autoportrety", Galeria Pod Moną Lizą, Wrocław
- 1970 - "Wanda Gołkowska, Jan Chwałczyk", Galeria BWA, Lublin; Wystawa malarstwa Wandy Gołkowskiej i Jana Chwałczyka, Galeria BWA, Koszalin
- 1975 - Galeria 72, Lublin
- 1976 - Galeria BWA, Wrocław
- 1980 - Galeria Spojrzenia, Wrocław
- 1981 - "Jan Chwałczyk. Nie tylko addytywny portret światła", Galeria BWA, Opole
- 1989 - Galeria BWA, Wrocław
- 1990 - "Zeichen und Licht" (razem z Wandą Gołkowską), Galeria New Space, Fulda
- 1994 - "40-lecie pracy twórczej. Wanda Gołkowska, Jan Chwałczyk", Muzeum Architektury, Wrocław; Galeria BWA, Lublin; Galeria Aspekty, Warszawa
- 2002 - "Jan Chwałczyk. Poznawanie niewidzialnego", Galeria BWA Awangarda, Wrocław
- 2008 - "Wanda Gołkowska, Jan Chwałczyk. Sztuka rzeczywistości", Galeria Kościelak, Wrocław
Wybrane wystawy zbiorowe:
- 1955 - "Wystawa Młodej Plastyki Arsenał", Warszawa
- 1956 - "Poszukiwania formy i koloru" (razem z Jerzym Boroniem, Wandą Gołkowską, Mieczysławem Zdanowiczem), Wrocław
- 1961 - "Funkcja formy i koloru" (razem z Jerzym Boroniem, Wandą Gołkowską, Mieczysławem Zdanowiczem), BWA Wrocław
- 1962-1976 - Wystawy Grupy Wrocławskiej
- 1963-1975 - Wystawy i sympozja Złotego Grona, Zielona Góra
- 1964-1979 - Międzynarodowe Spotkania Artystów, Naukowców i Teoretyków Sztuki, Osieki
- 1965 - I Biennale Form Przestrzennych, Galeria EL, Elbląg
- 1966 - Sympozjum Plastyków i Naukowców, Puławy, Lublin
- 1967 - "Przestrzeń - Ruch - Światło", Muzeum Sztuki Aktualnej, Wrocław
- 1970 - Sympozjum Plastyczne Wrocław '70 - Muzeum Architektury, Wrocław; Sztuka Pojęciowa, Galeria Pod Moną Lizą, Wrocław
- 1971 - IV Biennale Form Przestrzennych "Zjazd Marzycieli", Galeria EL, Elbląg
- 1972 - "Atelier '72", Richard Demarco Gallery, Edynburg
- 1972-1974 - Galeria Sztuki Informacji Kreatywnej, Wrocław
- 1974 - "Actual Art", Kunstmusset, Ystad
- 1975 - "Interwencje", Pawłowice
- 1976 - "ARTycypacje", Dłusko
- 1977 - "gang", Galeria BWA Wrocław
- 1984 - "Język Geometrii", Galeria Zachęta, Warszawa
- 1988 - "Struna", Galeria Działań, Warszawa
- 1991 - "Redukta", CSW Zamek Ujazdowski, Warszawa
- 1992 - "Sztuka konkretna nieograniczona", Galeria Miejska, Wrocław
- 1999 - "Refleksja konceptualna w sztuce polskiej. Doświadczenia dyskursu: 1965-1975", Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa
- 2002 - "Kontynuacja i sprzeciw. Równoległość", Galeria BWA Awangarda, Wrocław
- 2003 - "Spod znaku geometrii", Galeria ASP, Łódź; Europa-Konkret-Reduktiv, Muzeum Architektury, Wrocław
- 2004 - "Wrocławskie impresje", Muzeum Narodowe, Wrocław; 20 plenerów spod znaku geometrii, Galeria Sztuki Współczesnej BWA, Katowice
- 2006 - "Poprzez światło", Galeria Grodzka, Lublin
- 2008 - "Kontynuacja i sprzeciw", Galeria Działań, Warszawa