Przejawiała się ona w wielu formach literackich i dotykała bardzo szerokiego spektrum zagadnień społecznych, począwszy od medycyny i pedagogiki, poprzez higienę, na polityce i stosunkach międzyludzkich skończywszy.
Janusz Korczak zadebiutował w 1896 w tygodniku satyrycznym "Kolce" humoreską "Węzeł gordyjski", zaś ostatnie zapiski poczynił najprawdopodobniej 4 sierpnia 1942 w getcie warszawskim na kartach swojego "Pamiętnika". Między tymi dwiema datami granicznymi stworzył jednak wiele wyjątkowych i dziś chyba niewystarczająco znanych (i tym samym cenionych) utworów.
Na jego dorobek, adresowany zarówno do dorosłych jak i do dzieci, składają się utwory literackie, publicystyka społeczna, eseje pedagogiczne, sztuki teatralne oraz literatura dokumentu osobistego, czyli listy do przyjaciół, zapiski, dokumentacja praktyki wychowawczej, prywatne dokumenty, pamiętnik z ostatnich miesięcy życia. W sumie daje to ponad 20 książek (są to m.in. powieści, opowiadania, proza poetycka, felietony i eseje), ponad 1400 różnorodnych tekstów drukowanych w czasopismach (publicystyka, drobne formy literackie, wywiady) oraz ponad 300 pozycji zachowanych jedynie w rękopisach lub maszynopisach. Ze względu na wielość obszarów działalności Korczaka, jego szerokie zainteresowania i aktywność pisarską, to pomimo zniszczeń wojennych, mamy dziś do czynienia z relatywnie dużym korpusem tekstów jego autorstwa. Obecnie w Ośrodku Dokumentacji i Badań KORCZAKIANUM, stanowiącym oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, finalizowana jest 16-tomowa edycja dzieł zebranych - jest ona pierwszym, całościowym projektem badawczo-edytorskim, prezentującym znaną i zachowaną spuściznę pisarską Korczaka. Pierwsze tomy ukazały się w 1992 roku, zaś zakończenie edycji, to jest wydanie pism pedagogicznych z międzywojnia oraz tekstów powstałych w latach 1939-1942, planowane jest na rok 2012 – ogólnopolski Rok Korczaka.
Szczególną częścią pisarstwa Korczaka są jego teksty przeznaczone dla dzieci, które w obiegu kulturowym są chyba dziś najlepiej znane. Należą do nich: dylogia "Król Maciuś Pierwszy" oraz "Król Maciuś na wyspie bezludnej", wydane w 1923 roku, "Bankructwo Małego Dżeka" z 1924, "Kajtuś Czarodziej" z 1935 roku, opowiadania oraz publicystyka publikowana w prasie dziecięcej, między innymi w założonej (i początkowo także redagowanej) przez Korczaka nowatorskiej gazecie "Mały Przegląd", będącej tygodniowym dodatkiem do dziennika "Nasz Przegląd".
Swoje teksty dla młodych czytelników Korczak opierał w dużej mierze na wiedzy empirycznej - dzięki codziennemu kontaktowi z nimi w Domu Sierot i Naszym Domu wiedział, o czym i jak pisać. Dobrze poznał psychikę dziecka i jego potrzeby. Umiał wejść w jego świat i dzięki temu potrafił także dotrzeć do niego za pomocą swoich tekstów, których styl, charakteryzujący się prostotą i swoistą powściągliwością, przypominał znaną z codziennej praktyki mowę dziecka. W języku jego książek dla najmłodszych, tak jak w ich języku mówionym, sporo jest powtórzeń, które podkreślają wagę poszczególnych elementów i zastępują brak synonimów. Owa monotonia i powtarzalność idealnie odzwierciedla język dziecka, który pomimo semantycznego ubóstwa środków i form leksykalnych, jest jednak w stanie przekazać głębię uczuć oraz dramatyzm przeżyć.
Trudno pisać o Korczakowskich tekstach ogólnie, każdy z nich ma swoją specyfikę i szczególny nastrój. Skupienie się na jednym wybranym tekście pozwoli jednak zbliżyć się do jego unikatowego stylu i sposobu opisywania świata.
Opowieść biograficzna "Uparty chłopiec" została wydana w 1938 roku. Krótki szkic dotyczący bohatera tego utworu, Ludwika Pasteura, Korczak opublikował jednak już w 1923 roku, być może jako odpowiedź na obchody przypadającej w 1922 roku setnej rocznicy urodzin uczonego. Związane to było również z okolicznościowym, dwudziestym pierwszym wydaniem znanej francuskiej biografii Pasteura, z której Korczak korzystał przy pisaniu "Upartego chłopca". Z tej książki czerpał przede wszystkim materiał biograficzny - cytował listy Pasteura i jego rodziny oraz dokumenty osobiste. Powieść ta zatem, mimo że adresowana do dzieci i młodzieży oraz napisana dość prostym językiem, ma niewątpliwie bardzo źródłowy charakter.
Można zastanawiać się, co skłoniło Korczaka do napisania tego rodzaju tekstu - historii o ciężkiej pracy i spełnionych marzeniach. Najlepiej chyba będzie oddać głos jemu samemu. Zerubawel Gilead wspomina, że gdy przyszedł do Korczaka pogratulować mu książki, usłyszał:
"'Upartego chłopca' napisałem właśnie teraz - w czasach, kiedy okrucieństwo i niewola duchowa nadwątlają nas, w chwili, kiedy szał hitlerowski szerzy się wokoło. Pisałem po to, żeby dzieci teraz dorastające wiedziały, że są także na świecie inni ludzie, którzy poświęcili i poświęcają swoje życie nie na to, by unicestwić człowieka, lecz, by wyzwolić go, żeby wzbogacić i uszlachetnić istotę ludzką" (Zerubawel Gilead, "Ziemia drży", w: "Wspomnienia o Januszu Korczaku", opr. L. Barszczewska, B. Milewicz, Warszawa 1981, s. 245).
Pasteur pokazany jest tutaj jako człowiek niezwykły, ale jednocześnie całkowicie realny; obdarzony ponadprzeciętnym intelektem i niezłomną wolą zdobywania wiedzy, ale także bardzo uczuciowy i zaangażowany w życie rodzinne. Jest skromny, bezinteresowny, obdarzony nadzwyczajną intuicją badawczą, ale przede wszystkim pracowitością. Jego postawa, twórcze i poszukujące "nie wiem" brzmi nieomal jak kartezjańskie: "Wątpię, więc myślę. Myślę, więc jestem". Przygody z dzieciństwa i młodości, ciekawe eksperymenty naukowe oraz ogólnie przekonujący rysunek sylwetki psychologicznej tytułowego bohatera czynią go atrakcyjnym przykładem dla młodych ludzi zastanawiających się nad swoją przyszłością.
I rzeczywiście jest to książka porywająca, inspirująca, zachęcająca do wysiłku i poszukiwań prawdy. Mówi o pięknych marzeniach Pasteura, uporze badawczym i walce o rzetelność. Brak w niej zadęcia i fałszywego idealizmu. Jego praca naukowa nie jest przedstawiona tutaj w sielankowy sposób, Korczak pisze o trudnej codzienności, zmaganiach Pasteura, ale też o sukcesie, jaki udało mu się osiągnąć. Dla młodych czytelników była to niewątpliwie zachęta do pracy nad sobą i samodoskonalenia, a także szerokie otwarcie okna na świat i wiedzę. Korczak, przy pomocy biografii Pasteura pokazuje im, że marzenia mogą się spełnić i zależą tylko od uporu i włożonego wysiłku. Odwołując się do zrealizowanych planów uczonego, wzmacnia niejako siłę przekazu swojego codziennego komunikatu - wytrwale pracuj, a osiągniesz sukces. Dla dzieci międzywojnia, w kraju, który dopiero niedawno wyzwolił się spod jarzma zaborców, taki przykład musiał być bardzo pociągający. Co więcej, nie była to biografia zmyślona, spreparowana historyjka o super-bohaterze, tylko opowieść o życiu istniejącego człowieka zmagającego się z szarą codziennością, biedą, zazdrością innych i własnymi ograniczeniami. Motywem przewodnim jest ciągła, nieustanna i okrutna walka Pasteura o prawdę i wiedzę, która może uczynić życie ludzi lepszym i łatwiejszym.
To, co dodatkowo ujmuje w "Upartym chłopcu", to przestrzeń, którą Korczak pozostawia czytelnikowi. Z jednej strony szczegółowo przytacza fakty z życia uczonego, z drugiej zaś zadaje wiele pytań i pozostawia możliwość własnej interpretacji. "Szkoda, że nie wiem…" - pisze w niektórych miejscach, zapraszając do dociekań i stymulując wyobraźnię.
"Uparty chłopiec" różni się od innych powieści Korczaka dla dzieci. W przeciwieństwie do Dżeka, który zbankrutował, Kajtusia, któremu czarodziejska moc przyniosła wiele cierpień i Maciusia, którego plany przebudowy świata spaliły na panewce, Ludwik Pasteur odniósł sukces. Realny sukces, bo o ile inni bohaterowie są nieprawdziwi, a ich porażki nie mogły się wydarzyć, o tyle uparty chłopiec żył i działał. Jego historia okazała się nawet piękniejsza od marzeń, bo zaskoczyła rozmachem, na który nie stać czasem tego, kto marzy tylko na ludzką miarę.
Po opublikowaniu "Upartego chłopca", Korczak miał ponoć powiedzieć o tej książce "Być może i niewiele dzieci ją przeczyta. Adresowana jest do czytelników niespokojnych, marzących o wielkich czynach, umiejących pracować z uporem"[1]. Moim zdaniem, mówił także, a może nawet przede wszystkim, o sobie…
Autor: Agnieszka Witkowska (Korczakianum)
[1]Zerubawel Gilead, op. cit., s. 244