Projekt Joanny Rajkowskiej Dotleniacz (2006) to staw, który ma pojawić się na Placu Grzybowskim w Warszawie, na terenie dawnego getta. Artystka chce wpuścić trochę tlenu, świeżego powietrza do tej dusznej od znaczeń przestrzeni; stworzyć miejsce znikąd, miejsce osobne, które byłoby swoistą oazą w chaotycznym krajobrazie miejskim. Z jednej strony pozwalałoby zapomnieć o tym, co wokół, z drugiej zaś, skoncentrować się na tym, co pulsuje właśnie tam - żywej, choć zagrzebanej pod gruzami historii sąsiadów. Inna jej instalacja przestrzenna zatytułowana Literatura patriotyczna przedstawia rozrzucone na kanapie wydawnictwa antysemickie, kupione w Księgarni Patriotycznej Antyk, mieszczącej się w podziemiach kościoła na Placu Grzybowskim w Warszawie. Książki te różnią się od oryginałów tym, że tekst na stronach został odwrócony na zasadzie lustrzanego odbicia. Projekt ten bawi się stereotypami, odwraca relację antysemityzmu i jego krytyki. Wideo Maja Gordon jedzie do Chorzowa to zapis podróży pięćdziesięcioośmioletniej Żydówki, tytułowej Mai Gordon, do Polski, gdzie się urodziła. To wyprawa w poszukiwaniu przeszłości, ale także obraz niemożności powrotu. Bohaterce nie udaje się odnaleźć domu, ani poznać siebie. Artystka obnaża iluzję możliwości dotarcia do jakiejś jednej prawdziwej, pełnej wersji tego, co było, kształtującej to, co jest, a jednocześnie ujawnia strach przed wejściem pod powłokę konwencjonalnej pamięci zamkniętej w anegdotach i mitach rodzinnych. Rajkowska wychwytuje dynamikę takich procesów, stawia przed widzem lustro, lub taflę stawu, w których można się nie tylko przejrzeć, ale poznać, odkryć.
Hipertekstowa opowieść
Grupa artystów Katarzyna Krakowiak, Dr Muto i Łukasz Szalankiewicz stworzyli fabularny hipertekstowy obiekt, składający się z fragmentów tekstów, dźwięków i obrazów, które ujawniają zatartą pamięć getta warszawskiego zatytułowany Ashaver 220 (www.ashaver220.net) (2006). W skład projektu wchodzą obiekty artystyczne umieszczone w przestrzeni miasta, baza nagrań wypowiedzi świadków, zdjęcia i dokumenty. Getto funkcjonuje tu na dwóch płaszczyznach: jest stanem umysłu odseparowanego od ciemnej przeszłości i przestrzenią w centrum stolicy. Celem artystów jest obudzenie pamięci, dotarcie do jej stłumionych bądź wypartych pokładów. Telefon komórkowy jest w tym projekcie medium przez które dokonuje się komunikacja ze światem przeszłym. Z przestrzeni galeryjnej odbiorca/uczestnik wychodzi w przestrzeń miasta i staje się wirtualnym wędrowcem, będąc jednocześnie wędrowcem rzeczywistym. W zależności od położenia telefonu w przestrzeni podzielonego na kilkudziesięciometrowe fragmenty byłego getta, uczestnik, poruszając się po jego terenie, otrzymuje poszczególne leksje hipertekstu. W ten sposób nawiązany zostaje kontakt między przeszłością a teraźniejszością, buduje się fabuła nielinearna i nieoczywista, która ma prowadzić do dekonstrukcji procesu historycznej mitologizacji. Jednocześnie uczestnik ma doznać poczucia osaczenia przez historię, i wreszcie wyzwolenia, które przychodzi poprzez swoiste "oswojenie" pamięci. Inspirację dla tego projektu stanowiła między innymi historia zagubionych części Archiwum Emanuela Ringelbluma.
Kobieca intymność
Od dwóch lat w ramach festiwalu Warszawa Singera na ulicy Próżnej w Warszawie odbywają się wystawy artystów, których sztuka dotyka kwestii pamięci, nieobecności, Zagłady. Obok wspomnianej grupy młodych artystów brała w nich udział między innymi Krystiana Robb-Narbutt, prezentując instalację Księga Pamięci, która jest opowieścią o łączności z poprzednimi pokoleniami, nawiązywanej za pomocą strzępów rozmów, wspomnień, zdjęć, gazet i książek. Dla artystki jest to również pomost do przyszłości. Nakaz pamięci obecny jest w twórczości artystki w sposób szczególny, dotyczy go Fuga pamięci - instalacja składająca się z siedmiu przeszklonych gablot, w których zgromadzone zostały rozmaite przedmioty: wagon-zabawka, misie, cukier, etc. Obiekty te odsyłają do nieżyjących bliskich, podpisy zaś sugerują, jaki spotkał je los: "Pociąg, do którego wsiadła Róża", "Zabawki, którymi mogłyby się bawić bliźniaki". Instalacji towarzyszy cytat z Paula Celana: "Wiem, że to nieprawda, że żyliśmy".
Głos Krystiany Robb-Narbutt jest niezwykle osobisty, intymny, podobnie jak głos autorki instalacji Tabuś, Ewy Kuryluk. W pokoju na piętrze starej, zapuszczonej kamienicy na Próżnej artystka umieściła na firance w oknie, powiększone zdjęcia swoje i brata ze skakanką i kółkiem pomalowanymi na żółto, a obok tekst
"Ulica w Amsterdamie
Anna Frank ze skakanką i koleżanka z kółkiem.
Po przeciwnej stronie
Auschwitz-Birkenau:
Kobiety i dzieci w drodze do krematorium.
Kopie zdjęć wyrwanych z gazet
i znalezionych przeze mnie
w papierach mamy po jej śmierci.
Dopiero wtedy zrozumiałam,
co miała na myśli mówiąc:
"Miałaś takie samo kółko
Jak koleżanka Anny.
A Piotruś taką samą skakankę."
Ewa Kuryluk odwołała się w tej instalacji do wspomnień matki. Za pośrednictwem osobistej historii opowiedziała o tragicznych losach zamordowanych i ocalonych. Zarówno twórcy festiwalu, jak wystaw podkreślają co roku - chcemy ocalić pamięć.
Po Hansenie
W niemal pół wieku po odrzuceniu projektu Oskara Hansena na pomnik w obozie Auschwitz Jarosław Kozakiewicz wygrał konkurs na projekt "Parku Pojednania Narodów", który ma znaleźć się obok muzeum obozu w Auschwitz. Park nie będzie pomnikiem czy muzeum, ale miejscem wyciszenia i kontemplacji zarówno dla zwiedzających, jak dla mieszkańców Oświęcimia. Projekt Kozakiewicza - nazwanego przez jedną z krytyczek "wrażliwym reformatorem przestrzeni"30 - to zaprzeczenie idei pomnika, jako dzieła upamiętniającego. Artysta zachowuje szacunek dla przeszłości, nie pozwalając jednocześnie jej mrokom zdominować teraźniejszości. Dwie strony Soły połączy "most duchów" przypominający rozciągniętą wstęgę Moebiusa, symbolizujący przejście od życia do śmierci. Kozakiewicz wykorzystał w tym projekcie symbole uniwersalne, które mają stworzyć ponad-narodowy i ponad-religijny przekaz związany z założeniem jedności.
Omawiane tu prace wpisują się z jednej strony w nurt krytyki pamięci, tworzenia przeciw-opowieści, z drugiej w nurt podążający za nakazem pamięci, odzyskiwania i odtwarzania historii bliskich. Ten artystyczny dyskurs, choć tak heterogeniczny, znajduje punkt odniesienia na światowej scenie artystycznej oraz w tym, co dziś już uważa się za kanon sztuki współczesnej. Myślę tu zarówno o takich artystach, jak Joseph Beuys, Anselm Kiefer, Hans Haacke, Gerhard Richter, Christian Boltanski, Frank Stella, Barnett Newman, jak również o młodym pokoleniu zwanym pokoleniem "świadków drugiego stopnia", do którego należą miedzy innymi, Christine Borland, Frédéric Brenner, Rudolf Herz, Roee Rosen, Tom Sachs, Alan Schechner, Vera Frenkel, James Friedman, Matthew Girson, Erich Hartmann, Mikael Levin, Pier Marton, Rachel Schreiber, Susan Silas, Marina Vainshtein, Jeffrey Wolin. Dla polskich twórców podejmujących kwestie pamięci Holocaustu nie bez znaczenia jest też sfera ikoniczna oficjalnego dyskursu, widocznych znaków pamięci, sfera pomników i muzeów, do której niekiedy wprost, innym zaś razem pośrednio odwołują się w swoich pracach. Wspomnienie wojennego horroru, polityka historyczna i wplatana w nią codzienność, patos, heroizm i powszechność doświadczeń mają w tym kraju szczególny status, tworzą bowiem pamięć, o którą trwa nieustająca wojna.
Autor: Katarzyna Bojarska.
Przypisy
1. Cyt. za: Piotr Piotrowski, "Znaczenia modernizmu. W stronę historii sztuki polskiej po 1945 roku", Poznań, 1999, s. 10.
2. Por. Eleonora Jedlińska, "Sztuka po Holocauście", Łódź, 2001.
3. Por. Fragmenty wywiadu z Dłubakiem opublikowane zostały w magazynie "Obieg" 1/2006, s. 52-60.
4. "Magdalena Abakanowicz", Warszawa, 1995, s. 3.
5. "Art from Poland 1945-1996", red. Jolanta Chrzanowska-Pieńkos, Marzena Guzowska, Dorota M. Karaszewska, Katarzyna Porembska, Joanna Słodowska, Warszawa, 1997, s. 259.
6. Por. Andrzej Turowski, "Budowniczowie świata. Z dziejów radykalnego modernizmu w sztuce polskiej", Kraków, 2000.
7. Marek Zaleski, "Formy pamięci", Gdańsk, 2004, s.158
8. Doreet LeVitte-Harten, "Przekładanie bólu na kolor", Katalog wystawy Galerii Zachęta w Warszawie "Gdzie jest brat Twój, Abel?" Warszawa, 1995, s.14.
9. Cyt. za: Jedlińska, op.cit., str. 12.
10. Dziękuję Prof. Piotrowi Piotrowskiemu za zwrócenie mojej uwagi na ten projekt i za tekst jego autorstwa.
11. Por. Piotr Piotrowski, "Auschwitz vs Auschwitz", Pro Memoria 20, 2004.
12. Por. Oskra Hansen, "Ku formie otwartej", red. Jola Gola, Warszawa, 2005.
13. Por. Katarzyna Murawska-Muthesius, "Oskar Hansen i kontr-pomnik oświęcimski 1958-59", "Obieg" 2/2006.
14. J. E. Young, "At Memory's Edge. After - Images of the Holocaust in Contemporary Art and Architecture", New Haven and London, 2000.
15. Stephen C. Feinstein, "Zbigniew Libera's Lego Concentration Camp: Iconoclasm In Conceptual Art About the Shoah" w: "Other Voices", tom 2 nr 1 (luty 2000).
16. Por. Piotr Piotrowski, "Obraza uczuć. Odbiór sztuki krytycznej w Polsce", "Res Publica Nova", 3/2002 lub http://respublica.onet.pl/1078124artykul.html, 18.06.2005.
17. Dora Apel, "Trespassing the Limits: 'Mirroring Evil - Nazi Imagery/Recent Art' at the Jewish Museum", "Other Voices", vol.2, n.3 (January 2005).
18. Por. Katalog wystawy: "Gdzie jest brat twój, Abel?", red. Teresa Rostkowska, Warszawa, 1995.
19. Marianne Hirsh, "Family Frames. Photography, Narrative and Postmemory", Cambridge Mass. and London, 1997, s. 22.
20. Geoffrey H. Hartman, "Ciemność widoma", przeł. Joanna Kazik, "Literatura na świecie", 9-10/2005, s. 289-90.
21. "Sztuka legalizowania buntu" - Bożena Czubak rozmawia ze Zbigniewem Liberą, "Magazyn sztuki" nr 15-16/1997.
22. Ernst van Alphen, "Zabawa w Holocaust", przeł. Katarzyna Bojarska, "Literatura na świecie" nr 1-2/2004, s. 220.
23. Zygmunt Bauman, "Nowoczesność i zagłada", Warszawa, 1992.
24. Saul Friedlander, "Memory, History and the Extermination of the Jews in Europe", Bloomington, 1993, s. 47.
25. Piotr Piotrowski, "Obraza uczuć..."
26. Susan Sontag,"Fascinating Fascism", w: "Under the Sign of Saturn", New York, 1980, s. 73-105.
27. Por. Artur Żmijewski. "Co się stało raz, nie stało się nigdy" (katalog monograficzny, red. Joanna Mytkowska, Warszawa, 2005.
28. http://wwww.magazynsztuki.pl/stare_zasoby/archiwum/online_2005/jedlinski_reperowanie.htm, 05.10.2006.
29. http://www.tygodnik.com.pl/numer/275618/deptula.html, 05.10.2006.
30. Anna Cymer, "Kozakiewicz. Wrażliwy reformator przestrzeni", "Obieg" 2/2006, s. 56-61.