"2. Koncert na skrzypce i orkiestrę op. 61" napisał Szymanowski na prośbę Pawła Kochańskiego w latach 1932-33. Kompozytor i tym razem, podobnie jak w przypadku innych utworów skrzypcowych (m.in. słynnych Mitów oraz 1. Koncertu skrzypcowego) korzystał ze wskazówek wybitnego skrzypka (Kochański ułożył nawet sam kadencję do nowego koncertu).
"Koncert op. 61" różni się zdecydowanie od pierwszego. Muzykę charakteryzuje przede wszystkim oszczędność w doborze środków. Kompozytor zrezygnował ze skomplikowanej harmoniki i chromatyzmów na rzecz diatoniki i przejrzystości modalnej. Dominującą rolę pełnią zmiany kolorystyki - ewolucje brzmienia akordów, wirtuozowskich figuracji i motywów melodycznych. Proste, wręcz lapidarne tematy stały się jednak podstawą bogatej narracji muzycznej. Pod względem architektonicznym Szymanowski powrócił do znanej już z 1. Koncertu skrzypcowego, 3. Symfonii, czy 3. Sonaty fortepianowej formy jednoczęściowej, złożonej z dwóch odrębnych sekcji przedzielonych kadencją skrzypcową. Pierwsze ogniwo utrzymane zostało w formie allegra sonatowego, zwieńczonego dwoma epizodami o charakterze części powolnej i scherza. Drugie natomiast zbudowane zostało na zasadzie ronda, którego główny temat - rytmiczny, wesoły i taneczny - przywołuje skojarzenia z melodiami kurpiowskimi, a pod względem nastroju - z charakterem folkloru podhalańskiego. W zakończeniu tej sekcji powraca początkowy temat pierwszego ogniwa.
"2. Koncert skrzypcowy" został po raz pierwszy wykonany dnia 6 października 1933 roku w Filharmonii Warszawskiej przez Pawła Kochańskiego i orkiestrę pod batutą Grzegorza Fitelberga. Był to ostatni występ sławnego skrzypka (zmarł 12 stycznia 1934 roku). Szymanowski, głęboko poruszony śmiercią przyjaciela, oddając partyturę dzieła do wydania opatrzył ją dedykacją: "A la memoire du Grand Musicien, mon cher et inoubliable Ami, Paul Kochański" [Pamięci Wielkiego Muzyka, mojego drogiego i niezapomnianego Przyjaciela, Pawła Kochańskiego].
Koncert szybko zyskał sobie kolejnych interpretatorów, godnych następców wybitnego skrzypka. Jeszcze w 1934 roku kompozycję przedstawił bostońskiej publiczności Albert Spalding i Sergiusz Kusewicki w roli dyrygenta, a w 1936 roku podczas Festiwalu Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej w Barcelonie wykonał ją Stefan Frenkiel i orkiestra pod batutą Ernesta Ansermeta. Po II wojnie światowej w swoim repertuarze "2. Koncert" Szymanowskiego posiadali tak wybitni wirtuozi skrzypiec, jak Eugenia Umińska (jej interpretacja została utrwalona na kilku płytach długogrających, m.in. Polskich Nagrań, Muza w 1955 roku), Henryk Szeryng, Vadim Brodski, a współcześnie - Konstanty Andrzej Kulka, Wanda Wiłkomirska, Roman Lasocki, Kaja Danczowska.
Autor: Anna Iwanicka-Nijakowska, wrzesień 2007.