Jest eksploratorem zapomnianych tradycji teatralnych sięgających starożytności, twórcą idei nazywanej ekologią teatru, która polega na duchowym sprzężeniu aktorów i widzów z otaczającą ich naturą. Jego ośrodek we wsi pod Lublinem to ważne centrum myśli teatralnej, z którego doświadczeń wyrosły z czasem takie grupy jak na przykład Chorea czy Pieśń Kozła. Artyści Gardzienic prowadzili mistrzowskie warsztaty między innymi w Royal Shakespeare Company, moskiewskim Centrum Meyerholda, Yale University i w wielu innych miejscach.
Staniewski, który studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim a następnie we Wrocławiu, znalazł się w centrum najważniejszych zdarzeń awangardowego teatru polskiego lat siedemdziesiątych. W 1969 został słuchaczem w Studiu Aktorskim przy krakowskim Teatrze STU Krzysztofa Jasińskiego, a następnie w latach 1970-1971 był aktorem tego teatru, grupy wyrosłej z ruchu studenckiego, która w swych widowiskach-manifestach krytykowała rzeczywistość PRL-u. Jego debiutem aktorskim w 1970 był spektakl opartym na poezji Tadeusza Nowaka "Krajobrazy". Niedługo później zagrał również w "Wędrówkach mistrza Kościeja" w reżyserii Jana Pyjora. Następnie Staniewski wystąpił między innymi w słynnym przedstawieniu "Spadanie" według poematu Tadeusza Różewicza w reżyserii Krzysztofa Jasińskiego (1970). Ten czas nazywa "mocną przygodą społeczną". Teatr Jasieńskiego miał znaczący wpływ na twórczość Staniewskiego, stawia on również na szybkie tempo, wyraźny rytm, bliski kontakt z widzem oraz wykorzystanie kontrastu stylu wysokiego z niskim.
Od 1971 do 1975 współpracował z Jerzym Grotowskim w Teatrze Laboratorium, po tym jak Grotowski zauważył Staniewskiego podczas "Spadania" Jasińskiego. Brał udział w jego parateatralnych badaniach, między innymi w akcji "Święto" (1973) w ramach Complex Research Program w Polsce i Stanach Zjednoczonych. Był wykładowcą Uniwersytetu Poszukiwań Teatru Narodów, prowadził jeden z Uli, otwartych jednodniowych staży dla wszystkich zainteresowanych, które umożliwiało wewnętrzne wyzwolenie i improwizację uczestników. Należał do „Wąskiego Projektu Specjalnego” Grotowskiego i był jednym z jego najbliższych współpracowników. Grotowski widział w nim swojego następce. Jednak zniechęcony hermetycznym stylem pracy Teatru Laboratorium odszedł od Grotowskiego, związał się z teatrem Scena 6 Henryka Kowalczyka, a następnie w 1977 roku stworzył w Gardzienicach własny ośrodek (oficjalnie funkcjonuje on od 1978 roku).
W pierwszym okresie organizował terenowe wyprawy, których celem było odnajdywanie we wschodnich rejonach Polski dawnych form artystycznej aktywności mieszkańców (zwyczaje, zabawy, święta), nowego środowiska dla twórczości, które nie zostało jeszcze skażone osądami krytyków. Eksplorował na początku tereny wokół Gardzienic, a w pomieszczeniach Uniwersytetu Ludowego w Gardzienicach organizował Warsztaty teatralne. Jego słuchaczami byli m.in.: Henryk Andruszko, Jan Bernard, Wanda Wrócel, Tadeusz Rodowicz, Waldemar Sidor i Jan Tabaka. O wyborze lokalizacji mówił:
Trzeba było się oddalić, znaleźć się w jakimś innym kontekście, jakimś punkcie, z którego można by złorzeczyć, przeciwstawiać się, protestować przeciwko temu, co zdarzało się w głównym nurcie życia kulturalnego i życia społecznego. Ja byłem wcześniej dobrze osadzony w środowisku teatrów studenckich, tak zwanym środowisku alternatywnym. I miałem wszelkie dane po temu, by się w tym środowisku spełniać. Później byłem też dobrze osadzony w środowisku profesjonalnej awangardy i również tam miałem wszystkie dane by się spełniać. Ale kusił mnie inny biegun, to był biegun «polskiego rezerwatu», «polskich Indian». Taki biegun, z którego czerpali polscy romantycy. Biegun mający autentyczny, twardy grunt, mający swoje własne wartości uprawiane i kultywowane od wieków. Mało tego, to był biegun, który sprzeciwiał się całej strukturze politycznej, w której wtedy żyliśmy. Bo to wieś broniła prawa do własności i indywidualizmu.
Staniewski prowadził projekty badawczo-artystyczne oparte o budowaniu relacji z tradycjami ludowymi, szczególnie z pogranicza polsko-ukraińsko-białoruskiego. W latach osiemdziesiątych Gardzienice poszerzyły krąg poszukiwań na całą Europę, Stany Zjednoczone i Kanadę. Te kulturotwórcze działania Staniewski określał jako "Szukanie swojego wśród obcych. Szukanie swojej tożsamości poprzez innych ludzi." ("Konteksty" 1-4/2001).
O specyfice Teatru Staniewskiego pisze też w pracy "W pieczarze teatru. O formie spektakli Włodzimierza Staniewskiego" Zbigniew Taranienko, teoretyk teatru i krytyk sztuki:
Zmiany formy spektakli Staniewskiego determinowały intencje ich powstania i zastosowane środki wyrazu. Wszystkie przedstawienia były w różny sposób inspirowane tradycyjnymi kulturami źródłowymi, a wiele z nich, po części, pozaeuropejskimi. Od początku istnienia zespołu praktykowano Wyprawy, czasem na odległe terytoria, powoływano liczne Zgromadzenia, ustanawiano i zmieniano formy treningów. To, że każdy kolejny spektakl Gardzienic wymagał nowego warsztatu, nowego treningu ciała, głosu i muzyki, innej „konstelacji ludzkiej", przestrzeni intelektualnej, terminologii czy inspiracji wreszcie, aktorzy przyjmowali jako ich stałą zasadę.
W Gardzienicach przygotowywał pełne ekspresji przedstawienia, poparte intensywnym aktorskim treningiem ciała i głosu. Były to plenerowy "Spektakl wieczorny" wykorzystujący między innymi fragmenty "Gargantui i Pantagruela" François'a Rabelaise'go (1977) "Gusła" inspirowane Mickiewiczowskimi "Dziadami" i ludowymi rytuałami ku czci zmarłych (1981), "Żywot prototopa Awwakuma" zaczerpnięty z podań o siedemnastowiecznym fanatyku religijnym (1983), a działania aktorskie oparte były na regułach prawosławnego śpiewu oraz zainspirowane układem postaci na ikonach. Zbigniew Taranienko pisał:
Sens całego Awwakuma wyłania się z sumy komplementarnych, różnorodnych, często opozycyjnych działań, gestów, zachowań i śpiewów. Analogicznie skonstruowany został tekst. Staniewski zaproponował nowy sposób adaptowania prozy. Dokonał pełnego przekładu jej treści na język teatralny, nie przenosząc przy tym mechanicznie ani dziejów Awwakuma, ani zdarzeń. Wszystkie elementy stopił w jedną wokalno-ruchową całość, tworząc totalny, zwarty artystycznie obraz.
W 1990 Staniewski stworzył "Carmina Burana" z muzyką Carla Orffa, wywiedziona ze średniowiecznej poezji miłosnej oraz mitu o Tristanie i Izoldzie. Bezpośrednią inspiracją działań aktorów okazywały się na przykład studia nad układem postaci w prawosławnych ikonach ("Żywot…"), jednak najważniejsze było dla Staniewskiego zawsze ożywianie w przedstawieniach reliktów dawnej muzyki, która wraz z pieśniami stanowiła podstawę twórczości Gardzienic. Staniewski i aktorzy podlubelskiego ośrodka sięgali do korzeni muzyki i śpiewu zespalając je z ciałem wykonawcy i działaniami aktorskimi. Praca nad premierą spektaklu trwa nawet kilka lat, w ciągu których odbywają się treningi aktorskie i przygotowanie wokalne.
Artystyczne poszukiwania Staniewski rozszerzył wkrótce o antyczny świat basenu Morza Śródziemnego, artyści pracują nad odtworzeniem pieśni i tekstów zapisanych na ścianach świątyń i kamieniach. Opracował "Metamorfozy albo złotego osła" na podstawie powieści rzymskiego pisarza Apulejusza z Madaury (1997) – nazywał je esejem teatralnym, czyli nie gotowym widowiskiem tylko wciąż dojrzewającą do ostatecznego kształtu formą, w której elementy twórczej interpretacji swobodnie korespondują z naukowym komentarzem. Potem przyszedł czas na Eurypidesowe: "Elektrę" (2004) oraz "Ifigenię w A." (2007) i "Ifigenię w T.", próbę interpretacji kultu Ifigenii wśród Taurów (2011), "Oratorium pytyjskie" (2013) oraz "Tagore, Tagore" (2014).
'Metamorfozy' stały się punktem zwrotnym. Wcześniej praktykowano zastępowanie tekstu muzycznymi i ruchowymi środkami wyrazu – pisał Zbigniew Taranienko. – W spektaklu zainspirowanym utworem Apulejusza różne teksty, a także włączone do niego znaczące sytuacje, często istniały obok muzyki. Później ruch i dźwięk zaczęły spełniać funkcję nową, stały się czymś analogicznym wobec słowa – w Gardzienicach zrodziła się cheironomia. W 'Elektrze' według Eurypidesa słowo stało się współobecne z gestem – w wielu scenach muzyka czy śpiew zeszły na dalszy plan." ("Teatr" 10/2007).
"Ifigenia w A." to esej teatralnym na podstawie Eurypidesa, który swój ostateczny kształt przybrał dopiero przy zetknięciu z publicznością. Staniewski tak napisał o Ifigenii:
Ifigenia w Aulidzie – tekst nawiązuje do mitu o rytualnym zamordowaniu młodziutkiej Ifigenii przez ojca Agamemnona z woli bogów. Jest ostatnim z dramatów Eurypidesa (napisany około 406 roku p.n.e.) i należy do tekstów naruszających reguły klasycznej tragedii m.in. przez nasycenie obyczajowe, sensacyjne potraktowanie fabuły, obecność rysów komicznych. Spektakl jednak, mimo powyższego, ma poważny wydźwięk. Reżyser stara się pokazać wielowarstwowość antycznej tragedii i znaleźć jego najstarszą wersję, przy czym zdaje sobie sprawę, że zniekształcenia i nowe znaczenia również wchodzą w granice samego spektaklu. Ten trop wyraża się w kilkupoziomowej „japonizacji” oprawy plastycznej – scenografia to drewniane prostokątne podesty o ściankach wypełnionych barwnymi, połyskliwymi tkaninami, czy kostiumów stylizowanych na kimona. Są też odwołania do bunraku – japońskiego teatru lalek. Główna bohaterka z porażeniem mózgowym porusza się na scenie w wózku inwalidzkim – wydawało by się, że idealnie nadaje się na ofiarę. Nie jest nią. Śmierć traktuje w pełni świadomie jako zwycięstwo.
W "Oratorium pytyjskim" Staniewski powraca do żywiołowego tańca, śpiewu, ekstatycznych pieśni. Widowisko jest niejako zamknięciem cyklu greckiego w twórczości Gardzienic. Kacper Sulowski w swojej recenzji zauważa:
Staniewski pokazuje uniwersalność i ponadczasowość maksym Siedmiu Mędrców Greckich, które możemy zobaczyć w świątyni Apollona w Delfach. Dorysowuje do nich okruchy dramatyzacji teatralnych, chóralny śpiew i muzykę zaadaptowaną na potrzeby spektaklu. Jednak przypomnienie tych sentencji jest tylko pretekstem do powrotu w głąb podziemi świątyni, w których mieszkała najbardziej znana kapłanka Apolla - Pytia. Oratorium, wbrew historii i kulturze, które znacznie spłaszczyły jej rolę w starożytnym świecie, pokazuje, że nie chodziło wyłącznie o przepowiadanie przyszłości. Pytia wnikała w sekrety dusz i umysłów ludzkich. W swoim transie potrafiła "wgryźć się" w człowieka, przekopać w nim tysiące korytarzy i powiedzieć o nim wszystko to, czego sam o sobie nie wiedział. (Kacper Sulowski, Gazeta Wyborcza – Lublin)
Już rok później powstaje "Tagore, Tagore", oparte na biografii i dramatach Rabindranatha Tagore’a. Spektakl tworzony jest przy współpracy z tancerzami z Indii, co dla Staniewskiego oznacza zwrot w stronę kolejnej kultury.
Kilka spektakli w reżyserii Staniewskiego doczekało się swojej ekranizacji. Były to między innymi "Awwakum" (1994), "Carmina Burana" (1994), "Metamorfozy albo zły osioł" (2004), "Ifigenia w A..." (2009).
Gardzienice Staniewskiego to teatr, który zdobył międzynarodową sławę i uznanie. Miał okazję zaprezentować swoje produkcje na scenach całej Europy, Stanów Zjednoczonych, Egiptu, Rosji, Japonii oraz Brazylii. Był również gościem licznych festiwali i spotkań teatralnych na całym świecie, m.in.: na Olimpiadzie Teatralnej w Moskwie, Festiwalu w São Paulo, First New York Festival of Arts, Toga Theatre Festival w Japonii, Theater der Welt w Berlinie oraz Seul Olimpic Arts Festival.
Staniewski jest twórcą autorskiej metody treningu aktorskiego, ekologii teatru, który opiera się na wzajemności – relacji między partnerami na scenie, interakcji protagonisty, związku człowieka z jego naturalnym środowiskiem. Największy nacisk kładziony jest, zarówno podczas ćwiczeń jak i spektakli, „na działania zintegrowane z oddechem, dźwiękiem i słowem mówionym, inkantowanym bądź śpiewanym.” (Grzegorz Ziółkowski, encyklopediateatru.pl) Metoda Staniewskiego uznawana jest za jedną z ważniejszych w XX wieku i została sformułowana w manifeście artystycznym w 1980 roku – "Po nowe naturalne środowisko teatru".
W 1997 roku Staniewski uruchomił w Gardzienicach artystyczno-dydaktyczny projekt – Akademię Praktyk Teatralnych, w której początkujący aktorzy i animatorzy kultury spotykają się z wybitnymi teatrologami, antropologami kultury, a wreszcie twórcami teatru. Uczestniczą oni w rocznych lub dwuletnich cyklach, które kończą się spektaklem finalnym. Jak czytamy na stronie Akademii, zajęcia skupiają się między innymi wokół: lekcji mistrzów tradycji rytualnych i mistrzów teatru, dziedzictwa antyku i kultur tradycyjnych, kształtowanie środków aktorskiego wyrazu czy działalności teatralnej jako czynnika kształtującego postawy w kulturze. Część studentów uczestniczy następnie w projektach teatru oraz wyjazdach w Polsce i za granicą, a także realizują własne projekty animatorskie i artystyczne. Wśród wychowanków Staniewskiego znajdują się artyści, którzy tworzą dzisiaj: Ośrodek Pogranicze w Sejnach (Krzysztof Czyżewski, Małgorzata Czyżewska), Fundację „Muzyka Kresów” w Lublinie (Jan Bernad), Teatr Pieśń Kozła we Wrocławiu (Anna Zubrzycka, Grzegorz Bral), Teatr Wiejski „Węgajty” (Wolfgang Niklaus), Stowarzyszenie Teatralne Chorea w Łodzi (Tomasz Rodowicz, Dorota Porowska, Elżbieta Rojek), Teatr Tanto w Wiedniu (Jan Tabaka, Susana Pilhofer), a także Studium Teatralne w Warszawie (Piotr Borowski).
W 2008 roku zrujnowany gardzienicki XVII-wieczny zespół pałacowo-parkowy, który od lat był siedzibą grupy Staniewskiego, przeszedł na jej własność. W latach 2008-2013 odbył się gruntowny remont Gardzienic, możliwy dzięki dofinansowaniu z Unii Europejskiej. Powstała nowoczesna sala teatralna oraz koncertowa, a także przestrzeń wystawiennicza. Jednak od kilku lat o odzyskanie dworku walczą spadkobiercy rodziny Rzewuskich, do której pałac należał przed 1944. Sprawa wciąż jest w toku, jednak z racji społeczno-kulturalnej funkcji jaką pełni ośrodek, marszałek województwa lubelskiego, stara się znaleźć alternatywne rozwiązanie problemu.
Znany szeroko za granicą, Staniewski jako reżyser i autor prowadził masterclassy w ośrodkach akademickich i teatrach na całym świecie: w Royal Shakespeare Company w Stratford w Wielkiej Brytanii, Centrum Meyerholda w Moskwie, Konserwatorium Teatralnym w Paryżu, Getty Centre w Los Angeles, Yale University, Stanford University, Barbican Centre w Londynie, Uniwersytecie Waseda w Tokio oraz wielu innych miejscach.
Staniewski jest również bohaterem kilku filmów dokumentalnych, opowiadających o jego działalności artystycznej i pedagogicznej, a także działalności jego teatru: Stowarzyszenie Teatralne „Gardzienice” (1981), Po nowe naturalne środowisko teatru (1994), Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Zapiski reżysera (2008). W 2004 Staniewski wraz z Alison Hodge napisał książkę "The Hidden Territories. The Theatre of Gardzienice", w formie wywiadu-rzeki z dołączonym zapisem fragmentów spektakli, treningu oraz wypowiedzi Staniewskiego.
Włodzimierz Staniewski otrzymał liczne nagrody i odznaczenia państwowe, do najważniejszych z nich należą: Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za wybitne zasługi dla kultury polskiej za granicą, Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za wybitne osiągnięcia artystyczne i upowszechnianie kultury teatralnej, dyplom uznania przyznany przez Ministra Spraw Zagranicznych RP za promowanie kultury polskiej za granicą, Medal Ministra Kultury i Sztuki Egiptu za wkład w rozwój światowego teatru eksperymentalnego oraz Odznaka Honorowa „Zasłużony Działacz Kultury”. Oprócz tego artysta otrzymał następujące wyróżnienia:
- 1987 – nagroda prezydenta Lublina za osiągnięcia Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice;
- 1990 – dyplom ministra spraw zagranicznych dla Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice za wybitne zasługi dla szerzenia kultury polskiej za granicą;
- 1991 – Nagroda im. Konrada Swinarskiego – dla Włodzimierza Staniewskiego wraz z zespołem – za stworzenie i działalność Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice;
- 1992 – nagroda wojewody lubelskiego;
- 1996 – nagroda krytyki oraz publiczności dla przedstawienia "Carmina Burana" Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice, także nagroda za najlepszą scenografię i rekwizyty na Międzynarodowym Festiwalu Teatrów Eksperymentalnych w Kairze;
- 1999 – dyplom wojewody lubelskiego z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru; Złoty Wieniec – główna nagroda dla "Metamorfoz" według Apulejusza Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym MESS w Sarajewie;
- 2002 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski;
- 2003 – honorowa nagroda ministra kultury dla Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice za wybitne osiągnięcia w dziedzinie teatru;
- 2004 – nagroda Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie za rok 2003;
- 2005 – Srebrny Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego;
- 2008 – tytuł Ambasadora Województwa Lubelskiego dla Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice;
- 2009 – lubelska nagroda artystyczna za rok 2008, nagroda za całokształt osiągnięć w dziedzinie kultury;
- 2012 – Nagroda Marszałka województwa lubelskiego;
- 2013 – Nagroda Marszałka województwa lubelskiego;
- 2015 – Nagroda im. Boya-Żeleńskiego przyznawana najwybitniejszym twórcom polskiego teatru, przyznawana przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Krytyków Teatralnych.
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, czerwiec 2011; aktualizacja maj 2016 (ND).