Poliptyk Grudziądzki, ok. 1400, tempera, jodła, wymiary części środkowej: 284 x 234 cm, wymiary każdego ze skrzydeł: 284 x 116 cm, w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. Piotr Ligier/MNW
Jednym z najwspanialszych świadectw fundacji artystycznych Zakonu Krzyżackiego w jego pruskim państwie jest dawna nastawa ołtarza głównego w kaplicy zamku komturskiego w Grudziądzu.
Nastawa znajdowała się tam do czasu rozbiórki warowni w końcu XVIII wieku, kiedy to została podzielona na części, z których większość z czasem nabyło Muzeum Miejskie w Gdańsku, pozostałe zaś znalazły się w świątyniach Grudziądza - parafialnej i cmentarnej. W 1912 roku pozyskano je wszystkie do zamku w Malborku, gdzie scalone i ujęte nową oprawą (z tego czasu pochodzą trójkątne szczyciki w zwieńczeniu) ozdobiły kaplicę Pałacu Wielkiego Mistrza. Nienaruszone przetrwały oblężenie malborskiej warowni przez Armię Czerwoną w 1945 roku. Odnalezione przez polskich muzealników, przewiezione zostały do Warszawy i przekazane tamtejszemu Muzeum Narodowemu.
Ołtarz Grudziądzki jest wieloczłonową nastawą, tzw. poliptykiem, o dwóch parach ruchomych skrzydeł ujmujących część środkową o wymiarach 284 x 234 cm. Zarówno ją jak i skrzydła zdobią malowane (temperą na drewnie jodłowym) przedstawienia figuralne, które tworzą trzy wzajemnie uzupełniające się wątki treściowe, odsłaniające się wiernemu przy kolejnych otwarciach retabulum. Nastawa całkowicie zamknięta ukazuje cztery tablice (kwatery), na których zobrazowano treści eschatologiczne - "Matkę Boską Bolesną i Chrystusa Umęczonego" oraz "Zmartwychwstanie zmarłych", "Marię i św. Jana Chrzciciela" oraz "Chrystusa-Sędziego" (trzy ostatnie tworzą temat Sądu Ostatecznego).
Przy pierwszym otwarciu ołtarza - na rewersach (odwrociach) skrzydeł zewnętrznych i awersach wewnętrznych - ukazuje się osiem przedstawień, głównie z Pasji Chrystusa (czytane od lewej ku prawej, od góry ku dołowi): "Modlitwa w Ogrójcu", "Pojmanie", "Przesłuchanie (przed Piłatem?)", "Biczowanie", "Koronowanie cierniem", "Niesienie krzyża", "Ukrzyżowanie" i "Zmartwychwstanie".
Całkowicie otwarta nastawa prezentuje na kwaterach skrzydeł sceny z cyklu Dzieciństwa Chrystusa: "Zwiastowanie", "Narodzenie", "Ofiarowanie w świątyni" i "Pokłon Trzech Króli". Ujmują one dwie podłużne tablice tworzące część środkową ołtarza: dolna przedstawia "Zaśnięcie Marii", zaś górna jej "Koronację" w asyście świętych dziewic i męczennic - Barbary i Katarzyny.
Przedstawienia kwater skrzydeł mają dość oszczędną w motywy kompozycję, nad epickością przeważa w nich ujęcie reprezentacyjne, które do pewnego stopnia izoluje je od pozostałych, niejako wyłącza z narracji i skłania wiernego do kontemplacji symbolicznego sensu zobrazowanej ewangelicznej treści. Wyraźna jest w nich tendencja do symetryzacji i zrównoważenia mas, która może jeszcze silniej doszła do głosu w kompozycjach kwater środkowych otwartego retabulum, których treść zaczerpnięto z przekazów maryjnych apokryfów ("Zaśnięcie") oraz teologicznej spekulacji - tekstów liturgicznych, hymnów i homilii.
Całość programu głosi chwałę Marii, przez którą Chrystus stał się człowiekiem (Cykl Dzieciństwa), cierpiał, umarł i zmartwychwstał dla zbawienia rodzaju ludzkiego (Cykl Pasyjny), by u końca czasów przyjść w chwale jako jego Sędzia (Sąd Ostateczny). Maria, która współcierpiała z synem na Golgocie ("Ukrzyżowanie"), za swe zasługi w dziele odkupienia doznała najwyższej chwały za życia - rozstając się z nim bez boleści ("Zaśnięcie") i będąc w Niebie wywyższoną na jego Królową ("Koronacja"). Jej łagodna śmierć i pośmiertne bytowanie po prawicy Boga są równocześnie nadzieją dla wiernych, którzy stając przed obliczem Sędziego, mogą liczyć na pośrednictwo i wstawiennictwo Marii.
Ten złożony, ale nie wyjątkowy w tym czasie, program został wzbogacony o formuły i idee go indywidualizujące: połączenie Sądu z wstawiennictwem Matki Boskiej Bolesnej i Chrystusa Umęczonego oraz zestawienie "Zaśnięcia" i "Koronacji Marii" z czterema scenami Dzieciństwa Chrystusa wydają się być zapożyczone z ilustrowanych rękopisów o charakterze typologicznym - "Speculum Humanae Salvationis" i "Biblia Pauperum". Natomiast formuła sceny "Zaśnięcia" łączy w sobie elementy starszego typu tego tematu - z Marią spoczywającą w łożu, otoczoną apostołami i Chrystusem przybyłym po jej duszę - z motywami wskazującym, iż Matka Boża rozstaje się z doczesnym życiem w momencie modlitwy (klęcznik z pulpitem i odkładana przez Marię książka - zapewne modlitewnik). Te ostatnie przynależą do nowszego typu "Zaśnięcia" - tzw. "Ostatniej Modlitwy Marii", który wykształcił się dworskim środowisku Pragi 3. ćwierci XIV wieku, a którego istotą jest ukazanie Bogurodzicy, zazwyczaj klęczącej, w akcie modlitwy. Ze sztuki Czech luksemburskich zawędrował też zapewne do grudziądzkiej kompozycji "Zaśnięcia" motyw tiary papieskiej na głowie św. Piotra i zamkniętej (cesarskiej) korony na głowie Chrystusa. Niewykluczone, iż są one aluzją do aktualnego stanu zadawnionego sporu o rozdział kompetencji między władzą świecką (regnum) a duchowną (sacerdotium) - papiestwem i cesarstwem.
Jak się wydaje, z Czech przybył (lub tam dłużej przebywał) warsztat, który wykonał to wspaniałe dzieło malarstwa gotyckiego z czasu około roku 1400. Znakomicie współgrająca ze złoconym tłem kolorystyka - intensywniejsza w części środkowej, stonowana na kwaterach skrzydeł, idealizujące typy twarzy (zwłaszcza niewieścich), elegancja wystudiowanych póz i gestów, miękkość draperii szat a także dekoracyjność efektu (zarówno detali, np. tkanin w scenach "Zaśnięcia" i "Koronacji", jak i całości) są bliskie malarstwu czeskiemu z czasów panowania Wacława IV - zwłaszcza obrazom tzw. Mistrza Ołtarza z Trzeboni. Dostrzeżono jednak także pewne elementy w stylu Poliptyku Grudziądzkiego, które nie dają się wywieść ze sztuki czeskiej. Nierozstrzygnięta pozostaje jednak kwestia, czy świadczą one o pochodzeniu twórców z innych środowisk artystycznych, łącznie z lokalnym - Państwa Krzyżackiego w Prusach.
Brak wystarczających przesłanek dla rozstrzygnięcia podnoszonego przez badaczy problemu, czy nastawa grudziądzka w swych rozmiarach, programie i formach artystycznych była typowa dla wyposażeń kaplic i kościołów innych krzyżackich konwentów w Prusach. Dzieła te nie zachowały się lub nie zostały zidentyfikowane, zaś źródła pisane do ich poznania są nieliczne i lakoniczne. Wydaje się przekonujący pogląd, iż Poliptyk Grudziądzki, mimo iż powstał dla siedziby mniej znaczącej komturii, był dziełem odosobnionym w sztuce krzyżackiej na przełomie XIV i XV stulecia, i ze wszech miar wyjątkowym, stanowiącym jedno z jej szczytowych osiągnięć.
Autor: Paweł Freus, październik 2010