Zdjęcie z przedstawienia "Pieśń o Cieniu", fot. Krzysztof Bieliński
Jedna z najważniejszych scen lalkowych w Polsce, miejsce, w którym działali najwybitniejsi twórcy sztuki lalkarskiej, m.in. Jan Wilkowski, Krzysztof Rau, Piotr Tomaszuk. Istnieje od 1953 roku, ale swoją tradycją sięga czasów przedwojennych. Amatorski teatr lalkowy został założony w Białymstoku w 1937 roku. Jego twórcami byli Helena Pacewicz oraz Piotr Sawicki, który został później pierwszym kierownikiem Białostockiego Teatru Lalek (1953-1960). Od 1979 teatr działa w gmachu przy ulicy Kalinowskiego 1 w Białymstoku. Jest to pierwszy w Polsce budynek teatralny wzniesiony specjalnie dla potrzeb sceny lalkowej.
Początkowo Białostocki Teatr Lalek grał wyłącznie dla dzieci i nie miał własnej pracowni. Ograniczało to znacznie możliwości realizacji własnych, oryginalnych przedstawień. Teatr przenosił więc na swoją scenę spektakle przygotowane w innych teatrach lalkowych. W połowie lat 50., po rozbudowie zaplecza technicznego, pojawiły się pierwsze przedstawienia przygotowane na miejscu. W latach 1960-1969 dyrektorem teatru była Joanna Piekarska, inscenizatorka, która w umiejętny sposób integrowała wszystkie plany lalkowego przedstawienia, tworzyła baśniowe i nastrojowe spektakle. W 1963 r. na białostockiej scenie przygotowała Młynek do kawy Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, jeden z przełomowych spektakli białostockiego teatru. W latach 60. współpracę z białostocką sceną rozpoczął Krzysztof Rau, najpierw jako reżyser, następnie długoletni dyrektor teatru (1969-1989), a wreszcie twórca działającego przy teatrze Studium Aktorskiego Teatru Lalek, które w 1975 zostało przekształcone w Wydział Lalkarski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie (obecnie Akademii Teatralnej). W 1972 Rau poszerzył repertuar teatru inaugurując działalność Sceny Dla Dorosłych Kartoteką Tadeusza Różewicza. W latach 70. i 80. w Białostockim Teatrze Lalek realizowali swoje przedstawienia uznani twórcy: Jan Wilkowski i Andrzej Dziedziula, który zrealizował tutaj m.in. Fausta Johanna Wolfganga Goethego (1974) oraz rozpoczynający wówczas karierę teatralną Tadeusz Słobodzianek i Włodzimierz Fełenczak twórca głośnego spektaklu Niech żyje Punch! (1973, druga wersja, reż. razem z Wojciechem Szelachowskim - 1995). Między 1990 a 1992 rokiem na czele teatru stał Wojciech Kobrzyński, który od 1992 do 2005 sprawował funkcję dyrektora naczelnego. Dyrektorem artystycznym teatru był Wojciech Szelachowski. W tym czasie z teatrem współpracowali m.in. Waldemar Śmigasiewicz, który zrealizował głośny dramat Merylin Mongoł Nikołaja Kolady (2002) i słowacki reżyser Ondrej Spisak, autor oklaskiwanego Guliwera wg Jonathana Swifta (1996).
"Kariera teatru lalkowego, która rozkwitła na początku lat 90., byłaby nie do pomyślenia bez teatru w Białymstoku." - pisze Roman Pawłowski. - "(...) tu w latach 80. debiutowali Piotr Tomaszuk i Tadeusz Słobodzianek, twórcy Wierszalina. Tutaj reżyserię kończyła Luba Zarembińska, która dzisiaj wystawia z amatorami w Szamocinie 'Spowiedź w drewnie' Wilkowskego. Stąd wyszli twórcy, dzięki którym teatr lalkowy dorósł i stał się konkurencyjną propozycją w stosunku do tego, co dzieje się na polskich scenach dramatycznych." ("Gazeta Wyborcza" 1998, nr 216)
Białostocki Teatr Lalek od lat przełamuje konwencje teatru lalkowego. Zagrana tu Historia o żołnierzu tułaczu Charlesa Ferdinanda Ramuza w reżyserii Zdzisława Dąbrowskiego z muzyką Igora Strawińskiego (1962), była jednym z pierwszych przedstawień białostockiego teatru, w którym obok lalek-kukieł pojawiali się aktorzy grający w żywym planie. W białostockich przedstawieniach pojawia się zabawa różnymi formami i stylami, m.in. komedią dell'arte w Paradach Jana Potockiego w reżyserii Wiesława Czołpińskiego (1995), czy kabaretowym widowiskiem w przedstawieniu Krótki kurs piosenki aktorskiej wg scenariusza i w reżyserii Wojciecha Szelachowskiego (1995). Spektakle grane są również w plenerze (Cyrano de Bergerac Edmonda Rostanda w reżyserii Mariana Pecko, 1996) i na "klasycznej" scenie.
"Teatru Wojciecha Szelachowskiego nie byłoby jednak bez aktorów, którzy tworzą jeden z najlepszych zespołów w Polsce. Jest to wielopokoleniowa rodzina niezwykłych typów i oryginałów, którzy doskonale czują się za i przed parawanem, a zarazem ludzi, dla których świat nie kończy się za kulisami." - pisze Roman Pawłowski. - "Lalkarze z Białegostoku spuścili powietrze z nadętego i zwykle przemądrzałego polskiego teatru, zaapelowali do dziecka, którym podszyty jest każdy, pokazali, że droga do wielkich tematów, takich jak miłość, samotność i śmierć, prowadzi przez najprostsze historie". ("Gazeta Wyborcza" 1998, nr 216).
Od września 2005 roku sceną kieruje Marek Waszkiel, a niemal każda premiera w białostockim teatrze staje się artystycznym wydarzeniem. Gra się tutaj polską klasykę teatru lalkowego dla dzieci, do których należy Zielony wędrowiec Liliany Bardijewskiej w reżyserii Krzysztofa Raua (2006), czy ujmujący prostotą Tymoteusz Rimcimci Jana Wilkowskiego w reżyserii Andrzeja Zaborskiego (2007). Pochodzący z Węgier absolwent białostockiej Akademii Teatralnej András Veres przygotował Sindbada (2008), a Jacek Malinowski Żołnierzyka na motywach baśni Andersena (2008) i Księgę dżungli wg Rudyarda Kiplinga (2009).
Z BTL-em współpracuje młoda dramatopisarka Marta Guśniowska. Ostatnio pokazano tutaj kilka jej dramatów, m.in. ten dla najmłodszych Pan Brzuchatek (2010, reż. Ryszard Doliński), baśń dla starszych dzieci oswajającą temat śmierci Pod-Grzybek (2009, reż. Krzysztof Rau) i Lisa przeznaczonego dla dorosłych widzów (2010, reż. Piotr Tomaszuk).
W Białymstoku konsekwentnie gra się dla dorosłych. Marian Pecko przygotował Komedianta Thomasa Bernharda ze świetną tytułową rolą Ryszarda Dolińskiego (2006), Ewa Piotrowska zrealizowała Biegun Vladimira Nabokova (2007), Paweł Aigner Murdas.Bajkę na motywach opowiadania Stanisława Lema (2007, koprodukcja: Kompania Doomsday), a Wojciech Kobrzyński spektakl o wolności i buncie Inkwizytor na motywach opowieści o Wielkim Inkwizytorze z Braci Karamazow Fiodora Dostojewskiego (2007). Powstała pełna wrażliwości i zmysłowości opowieść o dojrzewaniu młodej dziewczyny Valérie wg Vitězslava Nezvala w reżyserii Alaina Lecucqa z papierową scenografią Andrzeja Dworakowskiego (2008). Petr Nosalek inscenizował Szwejka Jaroslava Haška (2009).
BTL jest także "domem" Wojciecha Szelachowskiego, który prezentuje tutaj swoje lalkarsko-aktorsko-muzyczne widowiska. Przygotował m.in. Barona Münchausena.Pierwszą odsłonę (2005) i autorską Chorobę jasną św. Mikołaja (2008), a dla dorosłych widzów Spaloną powieść Jakowa Gołosowkera (2007). Jedną z ostatnich premier jest urzekający koncert na marionetki - Chopin - impresja w inscenizacji Lesława Piecki wg scenariusza reżysera i Szelachowskiego (2010).
W BTL-u debiutują i pracują adepci sztuki lalkarskiej. Robert Drobniuch przygotował swój zawodowy reżyserski debiut - Świetliki na podstawie XIX-wiecznego tekstu dla dzieci Jana Karafiáta (2006). Dwaj młodzi lalkarze Marcin Bikowski i Marcin Bartnikowski pokazali znakomitego Baldandersa wg m.in. Poego, Topora i Borgesa (2006), Agata Biziuk debiutowała spektaklem cdn Guśniowskiej (2008). Adam Frankiewicz wyreżyserował inspirowany Cervantesem spektakl Dulcynea (2009).
W teatrze przy Kalinowskiego przygotowuje się wiele międzynarodowych projektów. Fasadę zrealizowali wspólnie białostoccy i holenderscy lalkarze (2007, reż. Eduardo de Paiva Souza), Sklepy cynamonowe Brunona Schulza pokazano w inscenizacji Franka Soehnle (2008), białoruska ekipa na czele z reżyserem Olegiem Żiugżdą i polskim zespołem przygotowała Kopciuszka (2009), z kolei bułgarscy twórcy i trupa BTL-u zaprezentowali Królową śniegu wg Andersena (2010, reż. Ivan Raykov). Ironicznie o polskiej mentalności białostoccy aktorzy mówili spektaklem Marsz, marsz Gombrow... ski w reżyserii Austriaka Christopha Bochdansky'ego (2010).
W Białostockim Teatrze Lalek można oglądać scenografię najwyższej próby autorstwa m.in. Leszka Mądzika, Andrzeja Dworakowskiego, Joanny Braun, Jan Polívki, Pavola Andraško, Wojciecha Stefaniaka, Jerzego Murawskiego, Juliji Skuratovej i Pavela Hubički. Muzykę do przedstawień komponuje m.in. Krzysztof Dzierma.
W teatrze działa "Galeria BTL" oraz "Piwnica Lalek", otwarty dla zwiedzających magazyn teatralny z lalkami, maskami, rekwizytami, fragmentami dekoracji z nie granych już spektakli. Niektóre z obiektów pochodzą z początków istnienia sceny, z lat 60. XX wieku. Na ekspozycję złożyły się prace wybitnych scenografów, m.in. Alego Bunscha, Andrzeja Dworakowskiego, Wiesława Jurkowskiego, Adama Kiliana, Edwarda Lutczyna, Mikołaja Maleszy, czy Haliny Zalewskiej. Teatr prowadzi też Małą Akademię Teatru Lalek - program, w ramach którego odbywają się lekcje teatralne, warsztaty plastyczne, lektury dramatów oraz spotkania z artystami.
Monika Mokrzycka-Pokora
marzec 2004
aktualizacja: luty 2011
Białostocki Teatr Lalek
ul. Kalinowskiego 1
15-875 Białystok
Tel: (+48 85) 742 50 31
Tel/Fax: (+48 85) 742 86 31
WWW: www.btl.bialystok.pl