Spośród ok. 45 znanych dziś przykładów (zachowanych kompletnie lub częściowo) najstarsze powstały ok. 1200 roku, najmłodsze zaś czterysta lat później, przy czym gros Madonn szafkowych pochodzi z XIV i XV stulecia. Choć najdawniejszy znany przykład (i kilka późniejszych) wyrzeźbiono w kości słoniowej, zdecydowana większość dzieł tego typu to figury drewniane. Ze źródeł pisanych wiadomo jednak, iż istniały Madonny szafkowe sporządzone ze srebra i złota.
Najczęściej ukazują one tronującą Marię z Dzieciątkiem, choć znane są ujęcia stojącej Matki Bożej. Mały Chrystus ukazany jest zazwyczaj stojąc lub siedząc na jednym z kolan Marii, przeważnie znacznie odsunięty od osi jej postaci, bowiem w tym miejscu figura została rozcięta. Dzięki temu rozcięciu, oraz poziomemu na wysokości dekoltu szaty spodniej Marii, powstały dwie ruchome części, które po otwarciu ukazują inne przedstawienia figuralne – rzeźbione lub częściej malowane – we wnętrzu figury. Mimo zróżnicowania tematyki, daje się je usystematyzować w trzy grupy treściowe: sceny maryjne (zazwyczaj od Zwiastowania Marii do jej Koronacji), pasyjne lub – szczególnie często – wyobrażenie Trójcy Świętej. To ostatnie zazwyczaj przyjmuje formułę tzw. Tronu Łaski, w którym tronujący Bóg Ojciec, ukazany jako starzec, trzyma oburącz przed sobą wyobrażenie swego ukrzyżowanego Syna.
Elementy ruchome Madonn szafkowych wyraźnie zbliżają je do retabulów z mobilnymi skrzydłami, sugerując związek tych figur z liturgią przy ołtarzu. Równocześnie, na co wskazuje obecność często eksponowanych repositoriów we wnętrzach Madonn otwartych, zawierały one relikwie, może nawet konsekrowaną hostię, służyły więc jako swoiste ostensoria. Niewielkie rozmiary niektórych Madonn szafkowych wskazują, iż przeznaczono je do przenoszenia, zatem mogły funkcjonować jako podróżne nastawy-relikwiarze.
Jak się wydaje, typ Madonny szafkowej narodził się we Francji, może w kręgu wczesnego mistycyzmu żeńskich zgromadzeń zakonnych (benedyktynek lub cysterek) i zapewne nie bez inicjatywy członków rodu panującego. Szybko rozpowszechnił się po całej Europie: dotarł na Półwysep Iberyjski, do Niderlandów i obszaru niemieckojęzycznego, tworząc tam zazwyczaj grupy o własnym wyrazie stylowym i odrębnych cechach ikonograficznych.
Stosunkowo późną, ale nadzwyczaj jednolitą i nader interesującą grupę Madonn szafkowych tworzą figury, które powstały w kręgu fundacji Zakonu Krzyżackiego w jego państwie w Prusach na przełomie XIV i XV stulecia. Wyraźnie zależne są od nich rzeźby, które odnaleźć można na terytorium państw skandynawskich oraz w krajach austriackich. Łącznie tworzą one zbiór jedenastu Madonn szafkowych, z których siedem to dzieła pruskie. Trzy najstarsze, bliskie sobie stylowo, powstały, jak się wydaje, jeszcze przed rokiem 1400. Najokazalsza z nich to figura pochodząca może z zamku krzyżackiego w Rogoźnie lub Grudziądzu, która znajduje się dziś w norymberskim Germanisches Nationalmuseum. Niemal trzykrotnie mniejsze, bowiem mierzące ok. 45 cm wysokości, są figury w paryskim Musée Cluny, o nieznanym pierwotnym pochodzeniu, oraz odnaleziona w Klonówce, a dziś przechowywana w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie. Kolejne rzeźby, o znacznie smuklejszych proporcjach, powstały zapewne w ciągu 1. ćwierci XV wieku: Madonna z Lubiszewa Tczewskiego we wspomnianym pelplińskim muzeum; Madonna pochodząca zapewne z kaplicy krzyżackiego zamku w Elblągu, a po 1454 roku przeniesiona do tamtejszego kościoła Św. Mikołaja, skąd w 1945 roku trafiła do wiejskiej świątyni w Vacha koło Eisenach w Niemczech, wreszcie Madonna, pochodząca z Gdańska lub Królewca, a podarowana na początku XVII stulecia dominikanom w Sejnach, w których świątyni (dzisiejszej katedrze) do dziś jest czczona.
Wszystkie pruskie Madonny szafkowe, mimo iż niemal pewne jest, że powstały w różnych warsztatach, łączy wiele cech wspólnych. Przede wszystkim wzbogacają się one treściowo o temat Marii Płaszcza Opiekuńczego (Mater Misericordiae), który ukazuje się odbiorcy po otwarciu figury: na awersach "skrzydeł" wyrzeźbiono rozłożone ramiona Bogurodzicy, z których opadają poły płaszcza – złotego lub imitującego gronostajowe podbicie. Pod ten opiekuńczy "namiot" schroniły się liczne postacie – zazwyczaj namalowane. Szczególnie dobrze zachowały się ich wyobrażenia w figurze z Klonówka: dzięki atrybutom w formie elementów ubioru (np. nakryć głowy) możemy rozpoznać wśród mężczyzn ukazanych na skrzydle prawym monarchę, rycerza zakonu krzyżackiego, biskupa i kardynała, natomiast wśród niewiast na skrzydle lewym trzy królowe. Mimo iż oblicza postaci są stypizowane, dostrzeżono w nich "portrety" konkretnych postaci: króla Czech Wacława IV w towarzystwie Wielkiego Mistrza lub innego wysokiego rangą dostojnika krzyżackiego oraz matkę, żonę i siostrę czeskiego monarchy.
W większości pruskich Madonn szafkowych adoranci zwracają się nie ku Marii, lecz ku wyobrażeniu Trójcy Świętej. Ta wspólnota ikonografii znajduje odzwierciedlenie także w ogólnych cechach kompozycji pruskich figur, widocznych zwłaszcza w ich zamkniętym stanie. Umieszczenie Dzieciątka po prawej stronie Marii, stojącego sztywno na kolanie Matki, a także bardzo podobny układ draperii obficie fałdowanego płaszcza Bogurodzicy wskazują, iż powstały one wedle wspólnego pierwowzoru. Musiał być on znacznie starszy i czczony w eksponowanym miejscu w Prusach – może w stołecznym Malborku. Wiele wskazuje na to, iż ta zaginiona figura przybyła z Zachodu, może z obszaru Nadrenii. W XIV stuleciu powstał tam szereg Madonn szafkowych, zazwyczaj w klasztorach żeńskich. Niewykluczone też, iż to kobieca pobożność sprowadziła owo niezwykłe przedstawienie do państwa krzyżackiego. Rolę pośredniczek odegrać mogły zgromadzenia brygidek, założone przez św. Brygidę szwedzką. Nie można jednak wykluczyć udziału pozostającej wprawdzie poza tym zakonem, lecz bliskiej jego kultom, pruskiej mistyczki, św. Doroty z Mątowów. Ich skoncentrowana na osobie Marii duchowość oddziałała silnie na zakon krzyżacki, który, jak się zdaje, był właściwym propagatorem Madonn szafkowych w Prusach.
Autor: Paweł Freus, październik 2010 r.
"Madonna szafkowa z Klonówki"
ok. 1390
Państwo Zakonu Krzyżackiego w Prusach
wł. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie