Pomysłodawcą i fundatorem pomnika był król Władysław IV Waza. Do realizacji upamiętniającego ojca monumentu zatrudnił jednych z najbardziej znanych artystów oraz rzemieślników. Rozplanowanie urbanistyczne powierzono przybyłemu z Rzymu królewskiemu architektowi Agostinowi Locciemu starszemu. Ostateczny kształt nadał pomnikowi noszący na początku panowania Władysława IV miano "drugiego architekta królewskiego", Constantine Tencalla, a rzeźbę króla Zygmunta wykonał boloński rzeźbiarz Clemente Molli. Odlaniem tablic na cokole oraz samej statuy zajął się warszawski giser Daniel Tym. Dwaj ostatni uwiecznili swoje imiona na podstawie posągu, gdzie czytamy: "CLEMENS MOLLUS STATUAR DANIEL TYM FUSOR A[NNO]: D[OMINI]: 1644".
Przez wieki liczne obrazy, rysunki, grafiki, fotografie i pocztówki rejestrowały zmiany w otoczeniu i wyglądzie kolumny. Jednym z pierwszych przekazów ikonograficznych jest wydany w Hadze w 1646 roku miedzioryt autorstwa Wilhelma Hondiusa, który wykonał go według rysunków głównego planisty, Locciego. Sztych ów, dedykowany królowej Marii Ludwice, przedstawia kolumnę z umieszczoną po bokach, w prostokątnych obramieniach, historią jej powstania i budowy. Poniżej ukazane są teksty tablic z cokołu oraz, w ozdobnych kartuszach, sceny montowania i transportu bloku kolumny.
Składała się ona pierwotnie z obrobionego bloku kolorowego, przypominającego w wyglądzie salceson, wapienia, tzw. "marmuru świętokrzyskiego" wydobywanego w kamieniołomach niedaleko Chęcin i noszącego później znamienną nazwę "zygmuntówka". Trzon pomnika wymieniano później jeszcze trzykrotnie. Zmianie ulegało również ogrodzenie kolumny – w czasach nowożytnych okalała ją żelazna balustrada, od 1817 roku drewniane słupki połączone łańcuchami, od 1855 – wodotrysk z czterema trytonami w narożach powstałego w miejscu schodków basenu, od 1931 – granitowe schody. Konserwacje i restauracje pomnika przeprowadzano kolejno w latach 1743, 1810, 1855, 1887, 1928-1931, 1949, 1977, 1987 i 1994-1996.
Na warszawskim pomniku Zygmunt III przedstawiony został, jako rycerz i władca. Korona i płaszcz są symbolami władzy monarszej, zbroja i szabla – rycerskiej, krzyż jest znakiem oddania wierze katolickiej. Budowa kolumny poświęconej osobie ojca była elementem polityki dynastycznej Władysława IV i zarazem zgrabnym zabiegiem propagandowym.
Odwiedziwszy stolicę w 1711 roku zachwycony kolumną car Piotr I Wielki uzyskał ją w darze od Augusta II Sasa, szczęśliwie jednak z przyczyn technicznych nie udało się jej przewieźć do Rosji. "Kolumna Zygmunta" stojąca w sercu Starego Miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie Zamku Królewskiego, jest wyjątkowym pomnikiem o rozbudowanym programie ideowym i politycznym. Do czasu odsłonięcia w 1810 roku napoleońskiej kolumny na paryskim placu Vendôme, była jedyną świecką kolumną na terenie Europy.
Literatura:
- Irena Grzesiuk-Olszewska, "Warszawska rzeźba pomnikowa", Warszawa 2003, s. 31-37;
- Janusz Mróz, "Konserwacja warszawskich pomników brązowych w latach 1972-1994", "Ochrona i konserwacja zabytków", nr 3/1996, s. 84-86;
- Barbara Szymanowska, "Kolumna Zygmunta", Warszawa 1972;
- Stanisław Żaryn, "Kolumna Zygmunta i historia jej odbudowy", "Stolica", nr 16-17/1949, przedruk [w:] "Pamięć warszawskiej odbudowy 1945-1949. Antologia", wybór i przedmowa J. Górski, Warszawa 1972.
Autor: Katarzyna Mączewska, grudzień 2009.
Kolumna Zygmunta III Wazy
Plac Zamkowy w Warszawie
Agostino Locci, Constantine Tencalla, Clemente Molli, Daniel Tym, 1644