Przedstawienie - na podstawie dramatu Dybuk Szymona An-skiego i noweli Hanny Krall pod tym samym tytułem w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego - powstało na zamówienie Festiwalu Awiniońskiego. Do festiwalowej premiery jednak nie doszło z powodu strajku we Francji i odwołania imprezy. Po raz pierwszy spektakl był prezentowany podczas Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego "Dialog-Wrocław 2003".
Na przestrzeń przedstawienia reżyser wybrał specjalne, "wyciszone" miejsce, poza murami tradycyjnego budynku teatralnego. W Awinionie spektakl miał być grany na dziedzińcu klasztory Celestynów, w Warszawie można go obejrzeć w przedwojennej fabryce na Pradze.
W teatralnym Dybuku splatają się dwie opowieści. Łączy je motyw dybuka zaczerpnięty z literatury kabalistycznej, oznaczający duszę, która po śmierci znajduje miejsce w ciele żyjącego, często bliskiego człowieka. Dusza wciela się w inną osobę, ponieważ jest potępiona i pragnie się oczyścić albo chce zażądać naprawienia własnych, doznanych za życia krzywd.
Historia zapisana w Dybuk Szymona An-skiego z 1916 roku jest parafrazą żydowskich legend. Autor wykorzystał w nim materiał z wyprawy etnograficznej do żydowskich wsi na Wołyniu i Podolu. Jeden z najważniejszych dramatów w literaturze żydowskiej XX wieku opowiada o studencie jesziwy Chananie, który po śmierci wciela się w ciało ukochanej Lei. Oboje zostali sobie przeznaczeni jeszcze przed narodzeniem, zgodnie z układem zawartym przez ich ojców. Ojciec Lei zerwał jednak umowę i córkę wydał za innego, młody Chanan umarł z rozpaczy, by po śmierci odnaleźć się w ciele dziewczyny i potwierdzić nadprzyrodzone, boskie prawo.
"(...) Lea i Chanan nie znają się. To nie jest miłość dziewczyny do chłopaka, ale dwóch podobnych do siebie dusz" - mówił reżyser. - "Coś podobnego do platońskiej jedni, która została rozszczepiona." ("Rzeczpospolita" 2003, nr 232)
Opowiadanie Hanny Krall z tomu Dowody na istnienie (1996) to współczesna wersja dybuka, zapisana w formie fabularyzowanego reportażu - historia młodego Amerykanina Adama S. noszącego w sobie duszę przyrodniego brata, który zginął podczas wojny w getcie.
"To, co u An-skiego jest legendą, mityczną historią żydowskiego Romea i Julii, u Krall staje się konkretem, przenosi nas do współczesnego Nowego Jorku" - mówił Warlikowski. - "Mowa jest o generacji tych, którzy przeżyli Holokaust, i pokoleniu, które urodziło się już w Ameryce, ale wciąż odczuwa łączność z tą ziemią, śmiercią swoich bliskich. Łącząc te dwa teksty, można opowiedzieć historię XX wieku: wojen, wędrówek narodów, odchodzenie od wiary, masowych eksterminacji." ("City Magazine" 2003, nr 11)
W scenicznym Dybuku Andrzej Chyra - Chanan i Magdalena Cielecka - Lea w ostatnim akcie wcielają się w bohaterów opowiadania Hanny Krall - Adama S. i jego żonę.
"Warlikowski obydwa tak odmienne teksty czyta w podobny sposób" - notuje Marcin Kościelniak - "jako przypowieści będące świadectwem doświadczenia ogólnoludzkiego, uniwersalnego; z których jedna odnosi się do rzeczywistości minionej, przedwojennej, druga - współczesnej. Zderzając obydwa teksty, próbuje reżyser wydobyć to, co w kontekście przełomu, jakim była II wojna światowa, zaowocowało nieodwracalnymi zmianami w naszej zbiorowej świadomości." ("Didaskalia" 2003, nr 57)
Spektakl Warlikowskiego próbuje dotykać tajemnicy istnienia, mierzy się z nienazywalnym i niepoznawalnym. Aktorstwo opisuje i ból i tajemnicę, którą nosi w sobie każda z postaci. O rolach Lei i Chanana Tomasz Cyz pisał:
"(...) genialna jest Magdalena Cielecka, napięcie wyzwala Andrzej Chyra" - i dodawał - "intryguje Hejnech (Jacek Poniedziałek), niepokoi postać Meszulacha (Renate Jett). Twarz aktorki jest bezgranicznie smutna, wręcz porażona; wyraża cierpienie, jakby wszystko wiedziała, doświadczyła tego, co stanie się później. Wyjaśnia, podpowiada, komentuje, pamięta. Przejmująca jest hebrajska modlitwa w wykonaniu izraelskiej aktorki Orny Porat." ("Tygodnik Powszechny" 19 października 2003)
Historia miłości Chanana i Lei w spektaklu realizuje się w sferze ducha. Równocześnie nasycona jest "głębokim" erotyzmem. Opowiedziana przez Warlikowskiego w urzekających, malarskich obrazach podniesiona zostaje do rangi mitu. Współtworzy ją sceniczna przestrzeń, którą uzupełniają prezentowane w tle animacje - wyobrażenia rajskich stworzeń i ogrodów. Są one nawiązaniem do ikonografii znanych z drewnianych bożnic w Polsce i na Kresach. Nadprzyrodzona, wieczna miłość oraz indywidualny bunt i zmagania Chanana stają się pretekstem do postawienia pytania o nasz stosunek do Boga, ten przeszły i współczesny, oraz o możliwość przeżycia religijnego. Natomiast
"Pytanie o drugą stronę Boga, o Szatana, w drugiej części spektaklu znajdzie bardzo konkretną odpowiedź: dwoistość świata została (...) unaoczniona przez wojnę w taki sposób, że przestała być dylematem, a stała się dotkliwą, nie dającą o sobie zapomnieć rzeczywistością." (Marcin Kościelniak, "Didaskalia" 2003, nr 57)
Przedstawienie Warlikowskiego mówi więc także o konieczności pamięci, zarówno tej indywidualnej, jak i zbiorowej, bez której nasza tożsamość byłaby niepełna i kłamliwa.
Hannę Krall, pisarkę i dziennikarkę, zajmowały problemy związane z poszukiwaniem tożsamości, pisała o Żydach, Polakach i Niemcach, ich wzajemnych relacjach i obustronnej pamięci. Autorka wielokrotnie rozmawiała z reżyserem podczas pracy nad spektaklem, nawiązując do sceny egzorcyzmowania Lei, mówiła:
"An-ski opowiada o czasie niewinnym. My, w naszym czasie, już wiemy, że dybuka się nie przegania. Jest naszą pamięcią. Bez naszych dybuków będziemy gorsi i głupsi." ("Rzeczpospolita" 2003, nr 232)
- Dybuk na podstawie dramatu Dybuk Szymona An-skiego (przekład: Awiszaj Hadari) i noweli Hanny Krall pod tym samym tytułem. Adaptacja i reżyseria: Krzysztof Warlikowski, scenografia: Małgorzata Szczęśniak, reżyseria świateł: Felice Ross, muzyka: Paweł Mykietyn, występują: Magdalena Cielecka, Stanisława Celińska, Renate Jett (Austria), Irena Laskowska, Maria Łozińska, Orna Porat (Izrael), Andrzej Chyra, Marek Kalita, Zygmunt Malanowicz, Jacek Poniedziałek, Jerzy Senator, Maciej Tomaszewski, Tomasz Tyndyk.
Koprodukcja: Wrocławski Teatr Współczesny, Teatr Rozmaitości w Warszawie, Festival D'Avignon, Theorem. Światowa prapremiera: 6 października 2003 roku w Wytwórni Filmów Fabularnych we Wrocławiu, podczas Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego "Dialog-Wrocław 2003".
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, luty 2004.