Książka "Powroty do Litwy" jest zbiorem utworów poetyckich, szkiców, listów, wspomnień i przekładów Czesława Miłosza związanych z Tomasem Venclovą, oraz wierszy, przekładów, recenzji, komentarzy, szkiców i zapisków Tomasa Venclovy poświęconych Czesławowi Miłoszowi.
Obaj poeci wywodzili się z różnych krajów, reprezentowali odmienne doświadczenia generacyjne, tworzyli w innych językach. Złączyła ich przyjaźń i przeświadczenie o szczególnej roli poezji w życiu społeczeństw Polski i Litwy.
Czesław Miłosz do Tomasa Venclovy:
"I Ty, i ja chcemy, żeby stosunki polsko-litewskie ułożyły się inaczej niż w przeszłości. Dwa narody mają za sobą straszne doświadczenia, zostały podbite, upokorzone, zdeptane. Nowe pokolenia inaczej będą ze sobą rozmawiać, niż to działo się w latach przedwojennych. Musimy jednak liczyć się z siłą inercji i z tym, że w próżni ideologicznej, jaka powstała, nacjonalizm czy w Polsce, czy w Litwie nieraz będzie wkraczał na utarte tory."
Obaj wzrastali w tych samych historycznych krajobrazach, obaj rozkochani byli w litewskiej przyrodzie i w tym samym mieście - Wilnie. Obaj ze zgrozą uświadamiali sobie dziejowe katastrofy na jakie wystawiono te ziemie.
Obaj czerpali siłę z przeświadczenia, że można przeciwstawić się wizjom głoszonym przez wyznawców wiary w Historyczną Konieczność. Podszeptem serca, rozumu, przywiązań wyniesionych z dzieciństwa, szukali nadziei we wskrzeszeniu, w nowej postaci, wielobarwnej tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Celem ich dążeń stało się uładzenie relacji między Polską i Litwą przez budowanie zrozumienia i wzajemnego szacunku ponad mową nienawiści, zaciekłością ideologii, nacjonalizmów, krótkowzrocznych waśni politycznych. Obaj oparli swoje wybory egzystencjalne na idei mądrego gospodarowania w świecie kultury, nie wyrzekając się związków z ojczyzną.
Jak pisze Tomasz Fiałkowski w recenzji "Dwaj Poeci" (tygodnik.onet.pl):
"W 1973 roku w majowym numerze paryskiej 'Kultury' ukazał się piękny wiersz nieznanego w Polsce młodego litewskiego poety. Napisana dwa lata wcześniej 'Rozmowa w zimie' stanowiła aluzyjno-symboliczny komentarz do wydarzeń grudnia '70 na polskim wybrzeżu. Przetłumaczył ją Czesław Miłosz, któremu autora, mieszkającego wtedy w Wilnie Tomasa Venclovę, polecił Josif Brodski - od niedawna na emigracji w Ameryce. Cztery lata później do Ameryki wyjechał również Venclova.
Taki jest początek opowieści, która rozwijała się i wzbogacała w kolejne wątki przez następne trzy dziesięciolecia. Opowieści o trzech poetach-emigrantach, którzy rzucili wyzwanie Imperium i doczekali jego rozpadu, a połączyła ich przyjaźń i podobne spojrzenie na sztukę.
'Powroty do Litwy' - książka ułożona przez Barbarę Toruńczyk i opatrzona przedmową Venclovy - stanowi ważną część tej opowieści. To rozbudowany zapis trwającego przez blisko trzydzieści lat dialogu między pisarzami dwóch języków, wyrosłymi na tej samej ziemi. Zapis rozmów, jak to określa Venclova, Starolitwina z Młodolitwinem, 'ostatniego obywatela Wielkiego Księstwa Litewskiego' z obywatelem nowej Litwy."
W "Powrotach..." jest także "Dialog o Wilnie" - dwugłos Miłosza i Venclovy opublikowany w 1979 roku w paryskiej "Kulturze" - tekst ważny w dziejach współczesnych relacji polsko-litewskich.
Tomas Venclova:
"Uniwersytet Wileński nie był ani litewski, ani polski, ani też białoruski, tylko europejski, jak wszystkie uniwersytety tego okresu. Nie należy względem niego, zarówno jak też względem całego Wielkiego Księstwa Litewskiego, stosować późniejszych pojęć. [...] Kiedyś tu było Obserwatorium, które wybudował jezuita Marcin Poczobutt [...]. On również zaznaczył na mapie nieba nowy gwiazdozbiór [...]. Poczobutt ulokował jego symbol na zaszczytnym miejscu - na fryzie wśród znaków zodiaku, które o wiele później polubił [...]Josif Brodski."
Czesław Miłosz do Jerzego Giedrojcia:
"Nasz triumwirat (Brodski, Venclova, ja) jak najbardziej działa i piękna to rzecz taka przyjaźń rosyjskiego, litewskiego i polskiego poety - o tym warto byłoby napisać."
Źródło: www.zeszytyliterackie.pl, tygodnik.onet.pl, informacje prasowe; opr. ak
- Czesław Miłosz / Tomas Venclova
"Powroty do Litwy"
wybór i opracowanie: Barbara Toruńczyk
na okładce fotografia Jana Bułhaka, przedstawiająca portal w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie
wydawca: Zeszyty Literackie, Warszawa 2012 - premiera 29 lutego 2012
135 x 205, ss. 272, miękka oprawa
ISBN 978-83-60046-17-3