Emigracja i raczej niedostrzegalne zaangażowanie polityczne (a przynajmniej brak bezpośredniego łączenia sztuki z polityką), awangardowość, programowa niekonwencjonalność i odrzucenie jakichkolwiek tradycji artystycznych – to, jak się wydaje, główne przyczyny fragmentarycznej znajomości oraz nieobecności w obiegowych dyskursach imponujących osiągnięć Stefana i Franciszki Themersonów. Pomimo obecnej w ostatnich latach w kraju wzmożonej popularyzacji ich artystycznego dorobku, trudno oprzeć się wrażeniu, że obcujemy raczej z bliżej nieokreśloną legendą, a nie z uporządkowaną historią.
Jeśli ktoś miałby jednak ochotę przemienić własną ogólnikową fascynację w solidną kompetencję i szersze interpretacje, to powinien sięgnąć po monografię Adriany Prodeus, "Themersonowie. Szkice biograficzne". Jest to bowiem książka zgrabnie napisana, przebogata faktograficznie i niepozbawiona pomysłowych komentarzy: stanowi przejrzyste kompendium wiedzy nie tylko o zachwycającym polskim duecie artystycznym, lecz również o dziejach XX-wiecznej awangardy, polskiej i zagranicznej. Prodeus nie tylko przestudiowała wszystko, co zostało sygnowane nazwiskiem Themersonów, i nie tylko sięgnęła po wszelkie (rozproszone) publikacje, które zostały im poświęcone; dotarła również do źródeł pozostających w jeszcze większym stopniu poza zasięgiem zwykłego czytelnika: między innymi do korespondencji, archiwów krajowych i zagranicznych instytucji czy zbiorów prywatnych. Nagromadzona w ten sposób wiedza została klarownie przekuta na osiem rozdziałów o tytułach, które, gdy tylko zostaną wymienione, ukazują chronologię i główne wymiary twórczości Themersonów: Młodość, Film, Francja, Wojna, Londyn, Long short stories, Malarstwo i rysunek, Glosy.
Czego możemy się z nich dowiedzieć?
Na skutek koligacji rodzinnych spotkali się po raz pierwszy już jako dzieci; pobrali się jednak dopiero w roku, w którym Franciszka obroniła dyplom na warszawskim ASP. Pierwsze kooperacje małżeńskie dotyczyły książek dla dzieci oraz filmu. Tytuły, które dziś możemy znaleźć niemal w każdej księgarni – takie jak "Poczta", "Narodziny liter", "Pan Tom buduje dom", "Był gdzieś haj taki kraj" – to wznowienia książek powstałych w latach trzydziestych; obecne w nich elementy utopii technologicznej, próby połączenia techniki i sztuki mają swoje źródło w ówczesnych manifestach awangardy europejskiej, głównie futurystycznej. Równocześnie Themersonowie eksperymentowali z filmem - okres filmowy trwał około piętnastu lat, w których trakcie stworzyli łącznie siedem filmów. Skromnymi środkami, pracując najczęściej w sypialniach i inspirując się zachodnimi osiągnięciami na tym polu - między innymi Henri Chomette'a, Fernanda Légera, René Claira, Luisa Buñuela i Dalego - tworzyli pionierskie obrazy, które – według historyków kina - poziomem artystycznym nie odbiegały od tego, jaki reprezentowali słynni paryżanie. Film "Przygoda człowieka poczciwego" z 1937 roku stał się inspiracją dla znanego filmu Romana Polańskiego "Dwaj ludzie z szafą" i "Startu" Jerzego Skolimowskiego; niewykluczone, że oddziałał również na wczesne obrazy Waleriana Borowczyka i Jana Lenicy.