Założeniem projektu Muzeum Utracone jest prezentacja w multimedialnej formie dzieł sztuki zagrabionych, skonfiskowanych lub zniszczonych na przestrzeni wieków w Polsce – szczególnie w czasie II wojny światowej. Organizatorem Muzeum jest specjalnie w tym celu powołana Ad Artis Fundacja Sztuki, realizująca projekt przy wsparciu merytorycznym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nadrzędnym celem tej inicjatywy jest przywracanie pamięci o obiektach będących dziedzictwem kulturowym całej Europy, poszukiwanie nowych sposobów popularyzowania wiedzy na temat utraconego dziedzictwa narodowego oraz szukanie możliwości dotarcia do zaginionych obiektów kultury.
Muzeum Utracone prezentuje jedynie maleńki fragment olbrzymiego katalogu dzieł prowadzonego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego od 1992 r. Na stronach internetowych zarządzanych przez Ministerstwo: http://kolekcje.mkidn.gov.pl/ (Katalog strat wojennych) oraz https://www.skradzionezabytki.pl/ (Katalog skradzionych zabytków) znajdują się wszystkie zidentyfikowane i utracone zabytki polskiego i europejskiego malarstwa, rzeźby, rzemiosła artystycznego, dzieła rękopiśmienne, numizmatyczne oraz archeologiczne, ze zbiorów publicznych i prywatnych. Do chwili obecnej wpisano ok. 60 000 rekordów. Ministerstwo Kultury gromadzi dane na temat strat wojennych polskich bibliotek, instytucji kultury oraz osób prywatnych – z terenów znajdujących się w granicach Polski po 1945 r.
W rozmowie z culture.pl mówi Paulina Goliszewska, koordynatorka Muzeum Utraconego:
"Rolą naszego projektu jest tworzenie kolekcji utraconych dzieł w wirtualnym muzeum. Od czterech lat, czyli od początku naszej działalności, pokaz nowej kolekcji odbywa się w czasie Nocy Muzeów w zaprzyjaźnionych z nami instytucjach, a następnie prezentowany jest na stronie internetowej. W tym roku tematem przewodnim są "Kolekcje i kolekcjonerzy" – np. pokażemy dzieła z kolekcji Tadeusza (Boya) i Zofii Żeleńskich oraz króla Stanisława Augusta."
Los wielu z zaginionych dzieł wciąż pozostaje nieznany. Dzięki zaangażowaniu polskiego rządu, pracy i poświęceniu wielu osób i instytucji, każdego roku odnajdywane są kolejne zagrabione skarby polskiej kultury. Informacje o stratach zgłaszają muzea, osoby prywatne, wyszukują je również pracownicy i współpracownicy specjalnie powołanego biura, a obecnie departamentu – w różnych zbiorach archiwalnych, przede wszystkim w Archiwum Akt Nowych, w dokumentacji Biura Rewindykacji i Odszkodowań działającego w latach 1945-1951 przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. Szczególnie wartościowe materiały pochodzą z kwerend archiwalnych prowadzonych w Niemczech, Czechach, Austrii, Rosji oraz w Stanach Zjednoczonych.
Do dziś dzięki staraniom Ministerstwa do kraju powróciło wiele cennych obiektów. Odzyskanie większości z nich było możliwe dzięki informacjom przekazywanym przez muzealników, kolekcjonerów i pasjonatów. W 2012 po wielomiesięcznych negocjacjach do Polski wrócił obraz Lucasa Cranacha "Madonna pod jodłami". Ten niemiecki artysta, jeden z twórców Renesansu w północnej Europie, w 1510 r. namalował obraz dla katedry we Wrocławiu. Po II wojnie światowej oryginał został nielegalnie wywieziony do Berlina, natomiast w katedrze wrocławskiej znajdowała się kopia dzieła. Rok wcześniej do Muzeum Narodowego w Warszawie powróciła słynna "Żydówka z pomarańczami" Aleksandra Gierymskiego, powszechnie znana jako "Pomarańczarka", którą najprawdopodobniej wywieziono po upadku powstania warszawskiego. Obraz Gierymskiego odnaleziono na aukcji dzieł sztuki w miasteczku Buxtehude pod Hamburgiem.
Na liście dzieł najbardziej poszukiwanych wciąż znajdują się m. in.: "Ecce Homo" Antona van Dycka z pocz. XVII w., "Leżąca lwica" Albrechta Dürera zrabowana z Gabinetu Rycin Uniwersytetu Warszawskiego i wywieziona do Niemiec, fragmenty tryptyku z Lusiny autorstwa Wita Stwosza (lub jego warsztatu) z końca XV w. czy "Madonna z Dzieciątkiem zw. Głogowską" Lucasa Cranacha starszego – zarekwirowana przez majora Armii Czerwonej, a obecnie znajdująca się w Państwowym Muzeum Sztuki im. Puszkina w Moskwie. O jej zwrot strona polska podejmuje starania od 2004 r.
Do Rady Programowej projektu Muzeum Utraconego należą: prof. dr. hab. Andrzej Rottermund – Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie, prof. Maria Poprzęcka – Instytut Historii Sztuki UW, dr hab. Władysław Stępniak – Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, dr Tomasz Makowski – Dyrektor Biblioteki Narodowej, Paweł Jaskanis – Dyrektor Muzeum-Pałacu w Wilanowie oraz dr hab. Piotr Majewski – Dyrektor Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.
Źródła: Muzeum Utracone, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, materiały własne
Autorka: Agnieszka Sural, 17.05.2013