Ubiel, majątek Moniuszków, rycina Napoleona Ordy (1807-83)
Położony niedaleko Śmiłowicz w odległości około trzydziestu kilometrów od Mińska na dzisiejszej Białorusi. Miejsce to jako siedziba rodu Moniuszków przeszło skomplikowaną drogę obecności i nieobecności na mapie zarówno kulturalnej, jak i politycznej.
Inaczej niż w przypadku chopinowskiej Żelazowej Woli czy prób wskrzeszenia dzielnicy mickiewiczowskiej w Grodnie, Ubiel w pewnym momencie przestał istnieć. Trudno dziś precyzyjnie wskazać, gdzie dokładnie znajdował się dwór, w którym 5 maja 1819 roku przyszedł na świat polski kompozytor.
Skomplikowane dzieje Ubiela wiążą się ze zmianami wywołanymi drugą wojną światową oraz wprowadzeniem ustroju komunistycznego. Gospodarka socjalistyczna wywarła również swój wpływ na losy tego miejsca.
Jak donoszą źródła, Ubiel przestał po drugiej wojnie światowej istnieć, a zniszczone podczas wojny zabudowania zarósł las. Przypadek sprawił, że w 1963 roku w tamtych okolicach znalazł się wybitny historyk żydowskiego pochodzenia, meloman i miłośnik muzyki Moniuszki, Marian Fuks, który podczas drugiej wojny światowej brał jako żołnierz udział w bitwie pod Lenino. W 1963 roku z okazji dwudziestolecia bitwy przebywał w Mińsku wraz z delegacją Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Zwrócił się wówczas z prośbą do władz radzieckich o umożliwienie wyjazdu do Ubiela w celu odwiedzenia miejsca urodzin polskiego kompozytora. Jak się okazało, wyjazd ten nie był możliwy do zrealizowania z uwagi na brak informacji, gdzie dokładnie miejsce to miałoby się znajdować. Zafrapowany niemożnością dotarcia do Ubiela Marian Fuks odwołał się po powrocie do wojskowych specjalistów od topografii, którzy na podstawie dawnych materiałów sporządzili szkic terenu. Jako pierwszy z pomocą przyszedł Teodor Naumienko, generał i inżynier, który w swoich zbiorach znalazł "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego" z 1892 roku, który przekazał polskiemu historykowi. Nawiązawszy następnie kontakt z przedstawicielami Związku Kompozytorów Białorusi (przede wszystkim z kompozytorem i sekretarzem Związku, Henrykiem Wagnerem oraz Dymitrem Łukasem) oraz przy udziale polskiego Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej Marian Fuks ponownie udał się w tamte strony.
Po przybyciu na miejsce okazało się, że po Rewolucji Październikowej w procesie nacjonalizacji wsi na miejscu dawnego folwarku powstało wielkie gospodarstwo rolne specjalizujące się w hodowli ryb. Bliskość jezior i położenie nad rzeką Wołmą uczyniło z dawnego majątku Moniuszków prężnie działający rybchoz. Po dokładnej wizji terenu oraz rozmowach z mieszkańcami kołchozu udało się Fuksowi odnaleźć pozostałości dworku i nieopodal położonej kapliczki. Na podstawie obrazu Napoleona Ordy przedstawiającego dwór i jego najbliższą okolicę, odnaleziona została też wiekowa topola. Przy ruinach kapliczki, niemal niewidocznej spod bujnie porastającej jej roślinności, odnalazł się również nagrobek Tytusa Oziębłowskiego, o rok starszego od Moniuszki kuzyna kompozytora, którego rodzina przejęła majątek Moniuszków po śmierci ojca kompozytora, Czesława.
Wyjazd Mariana Fuksa do Ubiela zaowocował nie tylko odnalezieniem miejsca narodzin Stanisława Moniuszki. Konsekwencją podjętych przez niego starań było dokonane w kilka lat później uporządkowanie terenu i postawienie na miejscu dworku obelisku upamiętniającego rok 1819. Latem 1966, dzięki przychylności polskiego i białoruskiego Ministerstwa Kultury oraz pomocy białoruskich kompozytorów, odsłonięto tablicę umieszczoną na obelisku. Napis na tablicy głosi: "Tu w folwarku Ubiel 5 maja 1819 roku urodził się wielki kompozytor polski Stanisław Moniuszko". Napis ten wyryty został w języku polskim i rosyjskim.
Jednocześnie rozpoczęto starania o utworzenie w tym miejscu muzeum poświęconego pamięci Moniuszki. Pierwotnie wydzielono w miejscowej szkole kącik w jednej z sal, gdzie zgromadzono skromne zbiory moniuszkowskie. Aspiracją twórców było jednak uruchomienie oddzielnego budynku, który w całości zajmowałoby Muzeum Stanisława Moniuszki. Do dziś niestety nie udało się zrealizować tego planu.
Obecnie muzeum znajduje się w wydzielonej części w szkole w miejscowości Aziorny. Jego zbiory nie są bogate, choć dyrekcja muzeum od początku istnienia tej instytucji wszelkimi siłami zabiega o poszerzanie zasobów pamiątek po kompozytorze. Trzon ekspozycji stanowią afisze przedstawień operowych, plakaty koncertów z repertuarem moniuszkowskim, a także postery organizowanych od 1992 roku przez Marię Fołtyn, orędowniczkę twórczości Stanisława Moniuszki i jego wielką propagatorkę w Polsce i na świecie, Międzynarodowych Konkursów Wokalnych im. Stanisława Moniuszki. Duża część zbiorów jest darem Teatru Wielkiego - Opery Narodowej w Warszawie, Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, jak i pochodzi z prywatnej kolekcji Marii Fołtyn. Kostiumy z dawnych inscenizacji oper Moniuszki, programy koncertów i przedstawień operowych, pocztówki, fotografie i ryciny czynią z miejsca godną namiastkę większej instytucji.
Otwarte w 1969 roku w 150. rocznicę urodzin kompozytora, muzeum dysponuje również materiałami dokumentującymi związki kompozytora z twórcami rosyjskimi i białoruskimi. Całość ekspozycji dopełniają nagrania oper i pieśni Moniuszki, które odtwarzane są podczas zwiedzania wystawy.
Autor: Agnieszka Okupska, maj 2011.