Kościół w Dębnie Podhalańskim
Liczący ponad 500 lat kościół rzymskokatolicki św. Michała Archanioła niknie wśród drzew – pomników przyrody. Budynek wzniesiony z drewna modrzewiowego i jodłowego (gwoździe zastąpiono drewnianymi kołkami) zachował się praktycznie w niezmienionej formie od czasów średniowiecza. W 1601 r. dostawiono jedynie niewysoką wieżę z izbicą, zwieńczoną ostrosłupowym hełmem, w tym samym wieku także kruchtę południową. Od 2003 r. świątynia figuruje na liście UNESCO.
Wnętrze, które można zwiedzać w okresie wiosenno-jesiennym (zimą kościół jest zamykany ze względu na dużą wilgoć), urzeka gotycko-renesansową polichromią z 1500 r. Wykonano ją za pomocą kartonowych lub skórzanych szablonów (zwanych patronami), na stropie i ścianach doliczono się 77 motywów roślinnych, geometrycznych, figuralnych i zwierzęcych w 33 kolorach. Przy ołtarzu znajdują się słynne cymbałki z XV w. (prawdopodobnie istnieje tylko takich 5 na świecie) – unikatowe z powodu dźwięków wydawanych wbrew prawom fizyki: najgrubsza i najdłuższa płytka – ton wysoki, najcieńsza i najkrótsza – niski. Na belce tęczowej mieści się najstarszy zabytek kościoła – krzyż z 1380 r., który według legendy przyniosły wody Białki.
Jeśli już mowa o podaniach ludowych: świątynię wybudowali zbójnicy obok miejsca, gdzie na dębie objawił się św. Michał Archanioł. Inny zbójnik – tym razem filmowy – Janosik brał tu ślub z Maryną.
Kościół w Haczowie
Do niedawna uznawany za najstarszy kościół drewniany w Polsce (wyprzedziła go świątynia w Tarnowie Pałuckim pod Poznaniem) jest jedną z największych tego typu budowli na świecie. Władysław Jagiełło utworzył w Haczowie parafię rzymskokatolicką w 1388 r., wtedy też postawiono pierwszy we wsi gotycki kościół. W 2003 r. trafił na listę UNESCO, doczekał się także własnej monografii autorstwa Piotra Łopatkiewicza.
W XVII w. jodłową budowlę wzbogacono w wieżę o lekko pochyłych ścianach, wieżyczkę na sygnaturkę oraz soboty mogące pomieścić więcej wiernych. Podczas ostatniej renowacji wymieniono oszalowanie zrębowej konstrukcji, stąd uderzający jasny kolor deseczek. Świątynia może poszczycić się najstarszą ze znanych dekoracji wnętrza (z 1494 r.). Cenne malowidła przedstawiają m.in. cykl Męki Pańskiej, Koronację Najświętszej Marii Panny, scenę zabójstwa św. Stanisława, wizerunek Michała Anioła. Rekonstrukcja polichromii widocznej na stropie nawy była możliwa dzięki odkryciu prof. Jerzego Gadomskiego: na poddaszu kościoła odnalazł 11 luźnych desek kryjących gotyckie malowidło figuralne. Z kolei słynąca łaskami Pieta miała być przyniesiona wodami Wisłoka pod haczowską świątynię.
Kościół Pokoju w Jaworze
W Jaworze mieści się drewniana świątynia luterańska, zwana Kościołem Pokoju – powstała na mocy pokoju westfalskiego. Zgodę na budowę trzech zborów (również w Głogowie – spalony – oraz w Świdnicy – zachowany do dziś) wydał Ferdynand III Habsburg. Nie obyło się bez obostrzeń: kościoły miały być wzniesione w ciągu roku na koszt wiernych, poza murami miasta, z materiałów nietrwałych, nie mogły mieć wież czy dzwonów.
Jaworski kościół pw. Ducha Świętego powstał w latach 1654-55 według projektu Albrechta von Säbischa z Wrocławia, wieżę postawiono w 1707 r. Niepozorna, sakralna budowla może pomieścić aż 6 tys. osób. Jej metraż znacznie zwiększają cztery piętra empor w nawach bocznych. Parapety balkonów zdobią sceny ze Starego i Nowego Testamentu, a strop kasetony z ornamentami roślinnymi. Do naszych czasów zachowało się bogate, barokowe wyposażenie: ołtarz, chrzcielnica i ambona.
W 2001 r. Kościoły Pokoju zostały wpisane na listę UNESCO. W Jaworze od maja do września organizowane są Koncerty Pokoju, podczas których wybrzmiewa muzyka kameralna w wykonaniu artystów z Polski i innych krajów.
Meczet w Kruszynianach
Osobliwie prezentuje się intensywnie zielony (kolor islamu), XVIII-wieczny meczet tatarski. Gdyby nie półksiężyce na wieżyczkach, można by go pomylić z wiejskim kościołem. Zgodnie z nakazem religijnym, by kobiety i mężczyźni modlili się osobno, wnętrze podzielono na dwie części. W tej, w której odbywa się główne nabożeństwo (męskiej), mieści się mihrab – wnęka zwrócona w stronę Mekki. W centrum świątyni znajduje się mimbar, z którego imam wygłasza naukę. Podłogę wyściełają dywany, na ścianach wiszą ozdobne tkaniny z wypisanymi wersetami Koranu (tzw. muhiry).
Meczet w Kruszynianach jest najstarszą, jedną z dwóch – obok Bohonik – drewnianych świątyń w kraju, gdzie modlą się polscy Tatarzy. Osiedlili się na Podlasiu na mocy przywileju nadanego przez Jana III Sobieskiego. Z licznej społeczności dziś pozostało zaledwie kilka rodzin. Zachowują tylko niektóre z nakazów islamu, dbając o tradycyjną oprawę uroczystości, takich jak nadanie imienia niemowlęciu, ślub czy pogrzeb.
Cerkiew w Owczarach
Cerkiew Opieki Bogarodzicy w Owczarach zachwyca klasyczną formą cerkwi łemkowskiej: wieża o lekko pochyłych ścianach, potrójnie łamane namiotowe dachy nakrywające część ołtarzową i babiniec, baniaste hełmy wieńczące trójdzielną budowlę. Jej najstarszy element stanowi nawa z 1653 r. (rok budowy).
Ogromną wartość ma wyposażenie świątyni, szczególnie kompletny ikonostas barokowy z XVIII w. Autorem ikon zdobiących wrota oraz ilustrujących najważniejsze święta roku liturgicznego jest Jan Medycki z Muszyny, pozostałe wykonał anonimowy twórca. W ołtarzach bocznych widnieją wizerunki Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Mikołaja. Motywy figuralne i ornamentalne polichromii wykonano w 1938 r. z okazji 950. rocznicy chrztu Rusi.
W latach 80. XX w. świątynię gruntowanie wyremontowano (m.in. przywrócono gontowe pokrycia budowli), co nagrodzono medalem Prix Europa Nostra (1994 r.). Obiekt został wpisany na listę UNESCO w 2013 r. Obecnie jest współużytkowany przez kościół grecko- i rzymskokatolicki.
Kościół filialny w Sękowej
Jego strzelistą sylwetkę uwieczniali na płótnie Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer czy Włodzimierz Tetmajer. Stanowił też inspirację dla architektów projektujących nowe, drewniane świątynie (m.in. dla Bogdana Tretera, twórcy kościoła w Jabłonce z 1936 r.). Rzymskokatolicki kościół św. Filipa i św. Jakuba w Sękowej o konstrukcji zrębowej powstał ok. 1520 r. Modrzewiowe, ręcznie ciosane bale osłania sięgający niemal ziemi, stromy, kryty gontem dach, kształtem przypominający wielki namiot. Pierwotnie świątynia była budowlą bezwieżową, w XVII w. dobudowano słupowo-ramową wieżę oraz szerokie, otwarte soboty.
W środku kościół nie prezentuje się już tak efektownie jak z zewnątrz. Podczas I wojny światowej uległ poważnemu uszkodzeniu, z wyposażenia ocalały jedynie późnogotycka, kamienna chrzcielnica, ornamentowane portale, fragment XIX-wiecznej polichromii. Mimo zniszczeń świątynię pieczołowicie odrestaurowano, a prace konserwatorskie wyróżniono w 1994 r. medalem Prix Europa Nostra. Wyjątkową formę architektoniczną doceniono, umieszczając kościół na liście UNESCO w 2003 r.
Kościół w Szalowej
Niewielka wieś w Beskidzie Niskim kryje najokazalszą w Polsce późnobarokową świątynię drewnianą. Jednolity barokowo-rokokowy wystrój utrzymany jest w tonacji biało-błękitno-złotej. Iluzjonistyczna polichromia uwydatnia bogactwo detalu: pasy ornamentów, tarcze z sentencjami, motywy architektoniczne, ściana tęczowa z rzeźbioną Grupą Ukrzyżowania na tle widoków Jerozolimy. Uwagę przykuwa malowidło przedstawiające żołnierza, przebijającego włócznią bok ukrzyżowanego Chrystusa (ręka żołnierza i włócznia są rzeźbione). Wrażenie ruchu tworzy falista linia arkad z ukośnym ustawieniem filarów – charakterystyczne dla ówczesnej architektury monumentalnej.
Rzymskokatolicki kościół św. Michała Archanioła wybudowano w latach 1736 (lub 1739) – 1756 z drewna jodłowego, a jego model znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Ma trójnawowy, bazylikowy korpus, dwuwieżową fasadę poprzedzają trzy kruchty osłaniające wejścia do naw. W polu centralnego, trójkątnego szczytu umocowana jest unikalna figura św. Michała Archanioła walczącego z szatanem pod postacią smoka.
Cerkiew w Turzańsku
Kamienne schody prowadzą na cmentarz, za którym znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka, obecnie prawosławna św. Michała Archanioła. Zaliczana jest do grupy tzw. cerkwi łemkowskich – wschodnich, czyli bezwieżowych. Wzniesiono ją w latach 1801-1803 na miejscu wcześniejszej, z XVI w. Trójdzielna (prezbiterium i dwie zakrystie), kryta wielopołaciowym dachem jednokalenicowym (od 1913 r. blaszanym), z trzema cebulastymi hełmami została wpisana w 2013 r. na listę UNESCO.
Jej wnętrze zdobi figuralno-ornamentalna polichromia. Dekorację wykonał Josip Bukowczyk w 1895 r., ukazując nie tylko sceny religijne, lecz także górski krajobraz i miejscową ludność. Na parapecie chóru muzycznego znajdziemy Łemka siejącego zboże, a na północnej ścianie babińca – Chrystusa nawiedzającego rodzinę łemkowską. Ich twórca jest również autorem ikon w ikonostasie, pochodzącym z I poł. XIX w.
Świątynia Wang
Niewiele brakowało, by ten wyjątkowy zabytek nordyckiej sztuki romańskiej został zniszczony. Wzniesiono go na przełomie XII i XIII w. w miejscowości Vang (obecnie Grindaheim w południowej Norwegii) leżącej nad jeziorem o tej samej nazwie. W XIX w. świątynia przestała wystarczać tutejszej ludności (mała, wysokie koszty utrzymania), więc postanowiono ją zburzyć. Po interwencji malarza Jana Krystiana Dahla kościół trafił w ręce pruskiego króla Fryderyka Wilhelma IV – kosztował 427 marek. Przewieziono go w skrzyniach do Szczecina, później do Muzeum Królewskiego w Berlinie, by ostatecznie w 1842 r. – dzięki staraniom hrabiny Fryderyki von Reden z Bukowca – stanął w połowie drogi między Karpaczem a Śnieżką.
Ten dar dla ewangelików, którzy nie mieli własnej świątyni, zbudowano z sosny norweskiej bez użycia gwoździ. Inspirowany jest wyglądem łodzi Wikingów, przypuszcza się, że jego cztery kolumny mogły pochodzić z masztów wikińskich statków. Z Norwegii przywieziono zaledwie piętnastą część konstrukcji, resztę odtworzono z dawnych rysunków. Wewnątrz zachowały się oryginalne zdobienia: splątane węże i rośliny, lwy strzegące bram, uskrzydlone smoki symbolizujące walkę dobra ze złem czy wyrzeźbione twarze Wikingów, a także znaki pisma runicznego.
Główny ołtarz wzniesiono już w 1980 r., stoją na nim dwa kandelabry przedstawiające łabędzia – symbol miłości. Świece zapala się tylko podczas ślubów, a świątynia Wang znana jest jako kościół szczęśliwych małżeństw. Granitowa wieża chroni drewniany budynek przed porywami górskiego wiatru.
Agnieszka Warnke, luty 2016
Źródła:
- Łukasz Gaweł, "Zabytki architektury drewnianej", Kraków 2009
- Marian Kornecki, "Gotyckie kościoły drewniane na Podhalu", Kraków 1987
- Grażyna Ruszczyk, "Architektura drewniana w Polsce", Warszawa 2009