Józef Brandt "Wyjazd na polowanie" (koniec XIX w.)
Józef Brandt (1841-1915), "Wyjazd na polowanie", koniec XIX w., fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Malarz historyczny, który znaczną część swojego życia spędził w Monachium, zasłynął obrazami przedstawiającymi polowania, przeprawy, bitwy i walki kozacko-tatarskie oraz wojny szwedzkie w XVII wieku. Józef Brandt wywarł także silny wpływ na późniejsze malarstwo polskie oraz literaturę (Trylogia Sienkiewicza). Jego obraz "Wyjazd na polowanie" do II wojny światowej znajdował się w Muzeum Śląskim w Katowicach. Po wkroczeniu wojsk niemieckich zbiory przewieziono do Landesmuseum w Bytomiu. Podczas transportu wiele dzieł rozgrabiono lub zniszczono. Pod koniec wojny dobra kultury z Bytomia lokowano w okolicznych klasztorach i pałacach. Ich dalszy los jest nieznany.
Lucas Cranach Starszy "Madonna z Dzieciątkiem, zw. Głogowską" (1518)
Lucas Cranach Starszy (1472-1553), "Madonna z Dzieciątkiem, zw. Głogowską", 1518, olej na desce, 43 x 33 cm, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego we Wrocławiu, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Do czasów II wojny światowej w kolegiacie głogowskiej na Dolnym Śląsku znajdował się bardzo cenny obraz "Madonny z Dzieciątkiem" pędzla Łukasza Cranacha Starszego. Opisywany jest najczęściej jako "Madonna Głogowska" i sygnowany charakterystycznym dla Cranacha znakiem "skrzydlatego smoka". Postacie Madonny i Dzieciątka pozbawione są atrybutów świętości, przedstawiono je w naturalnych pozach, wyrażających ciepło macierzyństwa. Ksiądz Heinrich Werner, ostatni niemiecki proboszcz w Głogowie pisze: "Madonna Łukasza Cranacha została już w 1943 r. wywieziona dla bezpieczeństwa do Henrykowa, a stamtąd do Lądka Zdroju, gdzie ostatecznie wpadła w ręce Rosjan w 1945". 4 czerwca 1945 obraz został zarekwirowany przez majora Mossewa. Po 2000 roku reprodukcja pojawiła się na stronie internetowej Państwego Muzeum Sztuki im. A.S. Puszkina w Moskwie. O zwrot obrazu strona polska stara się od 2004. W tym samym Muzeum znajdują się inne obrazy wywiezione z Polski w czasie wojny – "Pejzaż Leśny" Jana Brueghela Starszego oraz "Podwórko z drobiem" Daniela Schultza.
Lucas Cranach Starszy "Kuszenie św. Antoniego"
Lucas Cranach Starszy (1472-1553), "Kuszenie św. Antoniego", drzeworyt, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Gdańsku, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Drzeworyt Cranacha Starszego przypomina postać świętego Antoniego, który pod wpływem biblijnej opowieści o młodym bogaczu sprzedał swój majątek i zamieszkał na pustyni, by wieść życie ascety. Antoni miał odganiać demony i złe duchy za pomocą krzyża w kształcie litery "T" oraz dzwonka. Na obrazach często towarzyszy mu prosię, któremu według legendy przywrócił wzrok. "Kuszenie św. Antoniego" to jedna z grafik z kolekcji Jakuba Kabruna. Ten znany gdański kupiec i kolekcjoner przekazał rodzinnemu miastu blisko 9000 rysunków i rycin, które stały się podstawą kolekcji Muzeum Miejskiego w Gdańsku (późniejsze Muzeum Narodowe). W czasie II wojny światowej część zbiorów przewieziono do miejscowości Gotha w Dolnej Saksonii, a część pozostawiono w Muzeum. W obu przypadkach zostały później wywiezione przez Armię Czerwoną do Związku Radzieckiego.
Albrecht Dürer "Leżąca lwica"
Albrecht Dürer (1471-1528), "Leżąca lwica", rysunek na papierze, 16,2 x 27 cm, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, założony w 1818 roku, jest najstarszym publicznym zbiorem graficznym w Polsce. Do 1939 był to także zbiór największy. Jego zrąb stanowi kolekcja króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zakupiona od jego spadkobierców dla Uniwersytetu. W czasie II wojny światowej Gabinet Rycin stracił ok. 60 % swoich zbiorów (dotychczas odzyskano jedynie 10 %). Kilkanaście tysięcy dzieł zarekwirowanych z Gabinetu Rycin BUW miało wzbogacić kolekcje Rzeszy, w tym planowane muzeum w Linzu. Symbolem strat wojennych Gabinetu Rycin BUW stał się rysunek "Leżąca lwica" Albrechta Dürera.
Albrecht Dürer "Melancholia I" (1514)
Albrecht Dürer (1471-1528), "Melancholia I", 1514, miedzioryt, 31 x 26 cm, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Gdańsku
Dzieło Albrechta Dürera (identyczna rycina znajduje się w Galerii Albertina w Wiedniu) należało do kolecji Jakuba Kabruna, przekazanej do Muzeum Miejskiego w Gdańsku. Przejęła ją Armia Czerwona.
Anton van Dyck "Ecce Homo" (ok. 1620)
Anton van Dyck (1599-1641), "Ecce Homo", ok. 1620, olej na płótnie, 120 x 104 cm, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
W latach dwudziestych XVII wieku młody Anton van Dyck namalował kilka obrazów przedstawiających temat Ecce Homo (łac. oto człowiek) - biczowanego Chrystusa w koronie cierniowej, którego Piłat ukazuje ludowi żydowskiemu. Obraz van Dycka był własnością rzeźbiarza Stanisława Jackowskiego z Warszawy. Jego prywatna kolekcja w czasie II wojny światowej uległa niemal całkowitemu zniszczeniu lub rozgrabieniu.
Julian Fałat "Widok Krakowa" (1896)
Julian Fałat (1853-1929), "Widok Krakowa" ("Widok na mury i baszty Krakowa"), 1896, akwarela na papierze, 65,5 x 163,5 cm, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Od czasu powrotu Juliana Fałata do Krakowa i objęcia w 1895 roku stanowiska rektora Szkoły Sztuk Pięknych (późniejszej Akademii) – powstało wiele pejzaży miejskich, malowanych z okien jego pracowni. "Widok Krakowa" z 1896 obejmuje Barbakan z basztami zachowanej części murów obronnych. Wielokrotnie podejmowany temat, w technice olejnej, jak i akwarelowej, stał się dla jednego z najwybitniejszych polskich akwarelistów pretekstem do studiów malarskich nad kolorem i światłem, zależnymi od pory dnia i roku. Akwarelę zakupiła w 1927 roku Fundacja Wawelska Antoniny z Suchodolskich i Dawida Abramowiczów. Stanowiła własność Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu do momentu konfiskaty 9 listopada 1939. Przeniesiona do niemieckiej siedziby komendantury dystryktu krakowskiego w Pałacu pod Baranami, zaginęła prawdopodobnie pod koniec 1944 r.
Wojciech Gerson "Łokietek na Skałach Ojcowskich" (1863)
Wojciech Gerson (1831-1901) , "Łokietek na Skałach Ojcowskich", 1863, olej na płótnie, 230 x 173 cm, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
To jeden z licznych obrazów Wojciecha Gersona, zagrabionych w czasie ostatniej wojny. Warszawski malarz, współzałożyciel Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (1860), jest autorem litografii z widokami Warszawy, z ubiorami ludu polskiego oraz ilustracji do dzieł historycznych. Obraz należący do córek artysty, Jadwigi Bobińskiej i Marii Gerson-Dąbrowskiej, przedstawia Władysława Łokietka, pierwszego władcę Polski koronowanego w Krakowie, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Z jedną z tamtejszych jaskiń wiąże się legenda o Łokietku, który schronił się w niej, uciekając z Krakowa przed wojskami czeskiego króla, Wacława II. Życie uratował mu pająk, który zasłonił otwór jaskini pajęczyną, wprowadzając pościg w błąd.
Hans Holbein młodszy "Portret Johanna Schwarzwaldta" (1543)
Hans Holbein młodszy (1497/98-1543), "Portret Johanna Schwarzwaldta", 1543, tusz na pergaminie, średnica: 5 cm, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Gdańsku, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Po osiedleniu się w Anglii Hans Holbein został malarzem nadwornym Henryka VIII. Maleńki obraz z Johannem Schwarzwaldtem powstał tuż przed śmiercią artysty. Do 1945 roku znajdował się w Muzeum Miejskim w Gdańsku. Potem został wywieziony do Związku Radzieckiego.
Jacob Jordaens "Zwiastowanie"
Jacob Jordaens (1593-1678), "Zwiastowanie", olej na płótnie, 153,5 x 116 cm, dar Karola Eiserta, dzięki uprzejmości Muzeum Sztuki w Łodzi, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
"Zwiastowanie" Jacoba Jordaensa należało do zbiorów Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J.K. Bartoszewiczów w Łodzi. Po włączeniu miasta do Kraju Warty niemiecki zarząd muzeum dopuścił się grabieży i dewastacji dzieł. W 1945 pozostałą część kolekcji przewieziono do Saksonii, gdzie skrzynie ostpemplowane "Łódź" zostały przejęte przez oddziały Armii Czerwonej i wywiezione w głąb Rosji.
Jacob Jordaens "Scena mitologiczna z młodym Bachusem" (ok. 1640)
Jacob Jordaens (1593-1678), "Scena mitologiczna z młodym Bachusem", ok. 1640, olej na płótnie, 122 x 87,5 cm, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Obraz Jacoba Jordaensa przedstawia krajobraz z młodym Bachusem w otoczeniu bachantek i satyrów. Dzieło utracone w latach 1939-1945, należało do Muzeum Historii i Sztuki im. J.K. Bartoszewiczów w Łodzi.
Wojciech Kossak "Portret Haliny i Michała Mycielskich pośród stada koni w Gałowie" (1926)
Wojciech Kossak (1857-1942), "Portret Haliny i Michała Mycielskich pośród stada koni w Gałowie", 1926, olej na płótnie, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Wojciech Kossak oprócz wojen napoleońskich, powstania listopadowego i koni, malował liczne portrety i scenki rodzajowe. Jednym z nich jest portret państwa Mycielskich z końmi, który zaginął w 1945 roku w Szamotułach. Scena rozegrała się w posiadłości wiejskiej w Gałowie, 35 km od Poznania, gdzie w pierwszej połowie XIX wieku znajdowała się pierwsza w Polsce cukrownia.
Franz Luyckx "Portret króla Władysława IV"
Franz Luyckx (1604-1668), "Portret króla Władysława IV", dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Warszawie , fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Portret króla Polski, tytularnego króla Szwecji i cara Rosji, zakupiono w 1936 roku z dawnych zbiorów cesarskich w Wiedniu dla Państwowych Zbiorów Sztuki w Warszawie. Namalowany został przez flamandzkiego artystę barokowego, który znany jest z portretów cesarza Ferdynanda III w Wiedniu. Obraz eksponowano w Pałacu Brühla w Warszawie. Na początku wojny Pałac został zajęty przez władze okupacyjne, a portret trafił do Austrii. Od początku lat 90. strona polska stara się o zwrot płótna, a Ministerstwo Kultury poszukuje przedwojennych fotografii przedstawiających wnętrza Pałacu Brühla z widocznym portretem Władysława IV.
Jacek Malczewski "Autoportret"
Jacek Malczewski, "Autoportret", dzięki uprzejmości Narodowego Archiwum Cyfrowego, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Jeden z głównych przedstawicieli symbolizmu przełomu XIX i XX wieku często portretował się w kostiumach rycerza, żołnierza czy zakonnika. Ukazywał siebie pod postaciami Chrystusa, św. Franciszka, Tobiasza, Ezechiela, artysty-niewolnika sztuki. "Autoportret" Jacka Malczewskiego należący do Muzeum Śląskiego w Katowicach przedstawia artystę w ogrodzie, wśród natury. Obraz zaginął w nieznanych okolicznościach.
Rafael "Portret młodzieńca" (1514)
Rafael, wł. Raffaello Santi (1483-1520), "Portret młodzieńca", 1514, olej na desce, 75 x 59 cm, dzięki uprzejmości Muzeum XX Czartoryskich , fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Najsłynniejszy obraz zagrabiony z Polski w czasie wojny stał się niedawno bohaterem powieści Zygmunta Miłoszewskiego "Bezcenny" (2013). W książce grupa specjalistów od sztuki i tajnego wywiadu wyrusza na poszukiwania tajemniczego dzieła.
Obraz Rafaela należał do kolekcji Muzeum XX. Czartoryskich, najstarszej placówki muzealnej w Polsce (1801), założonej przez księżnę Izabelę z Flemmingów Czartoryską. We wrześniu 1939 roku wszystkie najcenniejsze dzieła zostały zrabowane przez wojska niemieckie z piwnicy oficyny pałacu w Sieniawie, gdzie je przechowywano. Portret trafił w ręce Kajetana Mühlmanna, pełnomocnika do spraw zabezpieczania dzieł sztuki i skarbów kultury w Generalnym Gubernatorstwie. Znajdował się na liście obiektów przeznaczonych do zaplanowanego przez Hitlera Muzeum Sztuki w Linzu, jednak na rozkaz Hansa Franka trafił na Wawel. Obraz zaginął podczas ewakuacji Urzędu Generalnego Gubernatora.
Rembrandt van Rijn "Zwiastowanie pasterzom" (1634)
Rembrandt van Rijn (1606-1669), "Zwiastowanie pasterzom", 1634, akwaforta, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Gdańsku, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Obraz pochodzący z Muzeum Miejskiego w Gdańsku wywieziono do Związku Radzieckiego. W Polsce znajdują się jeszcze trzy obrazy Rembrandta. "Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem" przechowywany w Muzeum Czartoryskich w Krakowie oraz dwa w Zamku Królewskim w Warszawie: "Uczony przy pulpicie" ("Ojciec żydowskiej narzeczonej") oraz "Dziewczyna w ramie obrazu" ("Żydowska narzeczona").
Peter Paul Rubens "Diana i Kallisto"
Peter Paul Rubens (1577-1640), "Diana i Kallisto", szkic do obrazu, olej na desce, 23 x 34,5 cm, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Poznaniu, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
"Diana i Kallisto" to temat zaczerpnięty z "Metamorfoz" Owidiusza. Obraz Petera Paula Rubensa należał do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, którego celem była ochrona i rozwój kultury narodowej w zaborze pruskim. Został skradziony w 1940 roku z Kaiser Friedrich Museum Posen i wywieziony w nieznanym kierunku.
Henryk Siemiradzki "Sprzedaż amuletów" (1875)
Henryk Siemiradzki (1843-1902), "Sprzedaż amuletów", 1875, 212 x 166 cm, dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Prawdopodobnie około roku 1936 warszawski cukrownik Mieczysław Broniewski zakupił od Leopolda Kronenberga obraz Henryka Siemiradzkiego "Sprzedaż amuletów" (znany również pod tytułem "Handlarz amuletów"). Płótno powstało na zamówienie sekretarza petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, Pawła Isiejewa, a zaprezentowane w tamtejszej Akademii zdobyło duże uznanie. Dzieło przedstawiające dziewczynę oglądającą amulety u czarnoskórego sprzedawcy zdobiło ścianę salonu w pałacyku przy Mokotowskiej 25 (obecnie w tzw. Pałacyku Cukrowników znajduje się Instytut Adama Mickiewicza). Wisiało na swym miejscu do wybuchu Powstania, kiedy to prawdopodobnie zostało skradzione.
Wit Stwosz (lub jego warsztat), fragment tryptyku z Lusiny (ok. 1500)
Wit Stwosz (lub jego warsztat), fragment tryptyku z Lusiny (Matka Boska zwraca cyrograf św. Teofilowi), ok. 1500, dzięki uprzejmości Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Retabulum ołtarzowe z Lusiny, należace do Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, składa się z trzech odsłon. Bezpośrednio z osobą Wita Stwosza wiąże się środkowa część tryptyku. Zabytek zarekwirowano 1 marca 1940 roku. Zaginął prawdopodobnie pod koniec 1944 podczas ucieczki Niemców z Krakowa. Nie odzyskano dwóch fragmentów z części środkowej ołtarza: Święta Rodzina oraz Matka Boska zwraca cyrograf św. Teofilowi z Adany. Pozostałe zachowane tablice znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Alfred Wierusz-Kowalski "Zima – Odwrót Napoleona spod Moskwy"
Alfred Wierusz-Kowalski (1849-1916), "Zima – Odwrót Napoleona spod Moskwy", olej na płótnie, 80 x 122 cm, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Obraz Alfreda Wierusza-Kowalskiego do 1944 r. był częścią prywatnych zbiorów Andrzeja Rotwanda. Zaginął w nieznanych okolicznościach.
Leon Wyczółkowski "Studium – Popiersie młodej kobiety" (1884/1889)
Leon Wyczółkowski (1852-1936), "Studium – Popiersie młodej kobiety", 1884/1889, olej na płótnie, 27 x 22 cm, fot. kolekcje.mkidn.gov.pl
Leon Wyczółkowski należy do czołowych przedstawicieli Młodej Polski i malarstwa realistycznego. Portret pełnej erotyzmu kobiety od 1900 roku należał do kolekcji Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Dar Feliksa Gebethnera został zdeponowany w listopadzie 1939 w Muzeum Narodowym w Warszawie – z adnotacją "w ramce". Tam zaginął w nieznanych okolicznościach.
Źródła: Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, Muzeum Utracone, glogow.pl, gazetawroclawska.pl, historia.org.pl, wydarzenia.o.pl, zabytki.pl, muzeum.krakow.pl, materiały własne
Aktualizacja: listopad 2021