Komisja Edukacji Narodowej objęła swym nadzorem wszystkie dotychczasowe szkoły: parafialne, czyli poziomu początkowego, przeznaczone dla dzieci plebejskich; szkoły dla synów szlacheckich i bogatego mieszczaństwa, a także uniwersytety i szkoły prywatne, czyli pensje męskie i żeńskie. Komisja pozostawiła dotychczasowym nauczycielom eksjezuitom możliwość włączenia się w nowy system lub przejście na emeryturę. W przyszłości grupę nauczycieli eksjezuitów mieli zastąpić nauczyciele świeccy, wykształceni w seminariach nauczycielskich, które zostały otwarte przy uniwersytetach.
Priorytetem w organizacji nowej oświaty było przyjęcie podstawowego celu: wychowanie patriotyczne i obywatelskie młodego pokolenia. Służyć temu miał przede wszystkim odpowiedni program nauczania.
W 1775 roku Komisja powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które stało się organem wykonawczym. Pracami kierował książę Ignacy Potocki (1750-1809), młody, dobrze wykształcony, pełen zapału i energii do pracy. Bardzo zaangażowanym i kompetentnym działaczem był także eksjezuita Grzegorz Piramowicz (1735-1801) oraz prawnik ks. Hugo Kołłątaj (1750-1812).
Zadaniem Towarzystwa było opracowanie programów nauczania, przygotowanie podręczników, opracowanie ustawodawstwa szkolnego oraz współpraca naukowa z zagranicą. Program nauczania kierował uwagę ucznia przede wszystkim na sprawy krajowe, jego potrzeby i działania ku polepszeniu życia. W przepisie KEN na szkoły wojewódzkie można było przeczytać: "Niech dzieci znają ziemię, która ich karmi i nosi, dom, w którym mieszkają, chleb, który jedzą. Niech w dni wolne od szkół idą do różnych rzemieślników, niech się wywiadują nazwiska naczyń, materii, ich gatunku, miejsca skąd sprowadzone bywają. Niech mają wiadomość o urodzajach krajowych, ich cenie, przyczynach, taniości i drogości".
Ważnym efektem prac Towarzystwa było opracowanie podręczników w języku polskim, m.in. do nauki chrześcijańskiej, nauki moralnej, historii, historii naturalnej, czyli przyrody (obejmującej botanikę, zoologię i mineralogię), matematyki, fizyki oraz gramatyki języka polskiego.
Istotnym osiągnięciem Towarzystwa było opracowanie prawa szkolnego – "Ustaw Komisji Edukacji Narodowej", które ukazały się w 1783 roku i zawierały przepisy dotyczące organizacji szkół wszystkich szczebli: początkowego (szkół parafialnych), średniego (szkół wydziałowych i podwydziałowych) i wyższego (szkół głównych, czyli uniwersytetów), a także "stanu nauczycielskiego", czyli nauczycieli – ich przygotowania zawodowego, pracy i awansu oraz prawa do emerytury po 20 latach. Ponadto "Ustawy" mówiły o programie kształcenia, rytmie roku szkolnego, prawach i obowiązkach, karach i nagrodach dla uczniów.
Komisja przeprowadziła reformę dwóch uniwersytetów, jakie pozostały w granicach Rzeczypospolitej po pierwszym rozbiorze: Akademii Krakowskiej i Akademii Wileńskiej. Stały się one Szkołami Głównymi o nowoczesnym programie kształcenia, z wyraźnym podziałem nauk, według klasyfikacji Francisa Bacona (1561-1626) oraz Encyklopedii francuskiej, czyli na treści humanistyczne i matematyczno-przyrodnicze. Funkcjonowały w nich gabinety i pracownie naukowe: gabinet fizyczny, chemiczny, sala anatomiczna, ogród botaniczny, obserwatorium astronomiczne, a także biblioteka.
W Krakowie reformę przeprowadził Hugo Kołłątaj, a w Wilnie eksjezuita, astronom Marcin Poczobut-Odlanicki (1728-1810). Wskutek reformy dawne Akademie zmieniły nazwy, w wyniku czego powstały Szkoła Główna Koronna w Krakowie i Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie. Do ich zadań należało kształcenie (również nauczycieli), opieka nad szkołami niższych szczebli, przeprowadzanie rocznych wizytacji szkolnych, a także prowadzenie działalności naukowej. Komisja zwróciła także uwagę na kształcenie prywatne, w tym pensje dla dziewcząt. Objęła te szkoły dozorem pedagogicznym.
Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej, po trzecim rozbiorze Komisja Edukacji Narodowej przestała istnieć. Szkoły KEN zostały włączone w struktury szkolne państw zaborczych. Najdłużej, bo do 1831 roku, utrzymały się one w zaborze rosyjskim. Tam w 1803 roku car Aleksander I wprowadził Okręg Naukowy Wileński, w którym uniwersytet czuwał nad funkcjonowaniem szkół – tak, jak w czasach KEN. W szkołach tych został zachowany program nauczania z czasów Komisji oraz podręczniki, a nauka odbywała się w języku polskim.
Na tradycje KEN w tworzeniu polskiego szkolnictwa powołały się także władze oświatowe Rady Szkolnej Krajowej w Galicji w dobie autonomii (druga połowa XIX w.), które repolonizowały szkolnictwo. Wówczas też we Lwowie odbyły się uroczyste obchody setnej rocznicy utworzenia Komisji.
Model wychowania dobrego obywatela kreowany przez KEN został przypomniany i wprowadzany w życie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, czyli w okresie 20-lecia międzywojennego.
Spuścizna Komisji Edukacji Narodowej jest przedmiotem ciągłych badań historyczno-oświatowych. Warto podkreślić, że rękopiśmienne zasoby źródłowe do dziejów Komisji, przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, zostały wpisane w 2007 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO. O nieprzemijającej pamięci o Komisji Edukacji Narodowej świadczą nie tylko obchody kolejnych rocznic powołania pierwszej władzy oświatowej, ale także przyznawane przez Ministra Edukacji Narodowej Medale Komisji Edukacji Narodowej dla wyróżniających się nauczycieli i pracowników oświaty.
Autorka: Janina Kamińska (Uniwersytet Warszawski), sierpień 2018