To dobry moment, bo o Karskim wciąż wiemy jakby za mało – czy raczej nasza wiedza o nim zamyka się w micie, który nie pozwala na bardziej krytyczne i nieschematyczne spojrzenie. Ten mit w skrajnie uproszczonej postaci mówi o odważnym posłańcu, który sam próbował powstrzymać Holokaust, nadaremnie informując Zachód o Zagładzie. Wydana właśnie "Fotobiografia" pomaga to niezwykłe życie ogarnąć, udziela pierwszego wglądu, a także pokazuje, że wciąż skrywa ono sporo tajemnic i białych plam.
Czytaj też o innych fotobiografiach: Marii Skłodowskiej-Curie, Korczaka, Kapuścińskiego...
Ojciec ojczyzny
Karski to pseudonim – zresztą jeden z wielu - słynnego kuriera, który urodził się w 1914 roku w Łodzi jako Jan Romuald Kozielewski. Chłopak wychował się w wielodzietnej rodzinie, w bardzo religijnym i patriotycznym domu, gdzie żywy był kult Piłsudskiego.
Właśnie kult Piłsudskiego i religię wymienia jako dwie tradycje, które go ukształtowały:
"Matka fanatycznie wielbiła Piłsudskiego, tak, w domu panowała atmosfera uwielbienia dla Piłsudskiego. Nigdy nie mówiła o nim marszałek Piłsudski – tylko Ojciec Ojczyzny" - pisze Karski w autobiograficznym tekście "Emisariusz. Własnymi słowami"
Właśnie tak - własnymi słowami Karskiego - opowiadane jest w "Fotobiografii" jego życie. O swoim rodzinnym mieście pisze jako o miejscu biednym ale tolerancyjnym, gdzie obok siebie żyli Polacy, Żydzi i Niemcy.
Dyplomata
W 1931 roku Karski przeprowadza się do Lwowa, gdzie na Uniwersytecie Jana Kazimierza zaczyna studiować prawo i dyplomację. Po ukończeniu studiów odbywa trzymiesięczną praktykę konsularną w niemieckim Opolu, a potem kurs oficerski w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Wkrótce wstępuje do służby dyplomatycznej i zaczyna pracę w MSZ w Warszawie.
"Chciałem wstąpić do służby dyplomatycznej, bo chciałem reprezentować mój naród. Byłem dumnym obywatelem wielkeigo mocarstwa - Polski. Wierzyłem w potęgę Polski - wojskową, gospodarczą, pod każdym względem" - napisze po latach
Szok
Duma i wiara w Polskę obecne są w większości wypowiedzi Karskiego opisujących stan jego ducha przed wojną. Może właśnie dlatego kampania wrześniowa i okupacja były dla Karskiego takim szokiem.
"Polski nie było. Przestała istnieć. Wraz z nią moje dotychczasowe życie".
"Fotobiografia" odnotowuje kolejne kluczowe momenty wojennej działalności Karskiego – od pobytu w radzieckim obozie Kozielszczyna ("Wtedy jak każdy młody człowiek, czułem pogardę dla Rosjan niechęć. Brudasy, dzicz. Niemcy to cywilizowany naród"), przez obóz niemiecki w Kielcach (ucieczka) i Warszawę, w której rozpoczyna działalność konspiracyjną.
Samobójstwo kuriera
W styczniu 1940 Karski odbywa swoją pierwszą tajną misję (dom siedziby rządu polskiegoo we Francji). Podczas kolejnej misji w czerwcu 1940 r. zostaje aresztowany na Słowacji przez gestapo i przewieziony do więzienia w Prezowie. Jest torturowany, nie chcąc zdradzić tajnych informacji podejmuje próbę samobójczą, zostaje jednak odratowany. Ucieczka ze szpitala w Nowym Sączu (przy pomocy personelu szpitala i ludzi podziemia) to pierwszy heroiczny epizod jego legendy.
Tajemnica
Dlaczego Karski – po tych ciężkich przejściach i wbrew woli i sugestiom swoich przełożonych - już po kilku miesiącach wraca do pracy w konspiracji, aby podjąć się jednej z najtrudniejszych misji w historii konspiracji – jest pierwszą wielką tajemnicą tej biografii. Kiedy Karski wraca do Warszawy we wrześniu 1941 r., jego rysopis jest znany gestapo, ma wybite zęby, a na przegubach obu dłoni wciąż wyraźne są blizny...
W getcie
W Warszawie działa w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. W październiku 1942 r. po raz pierwszy wchodzi do getta warszawskiego: "To nie działo się naprawdę. To nie byli ludzie. To było jakieś piekło" - powie później w rozmowie z Claude'em Lanzmannem.
Do warszawskiego getta wejdzie jeszcze raz. Potem w przebraniu strażnika niemieckiego (lub ukraińskiego) wejdzie jeszcze do obozu tranzytowego w Izbicy Lubelskiej, skąd Niemcy transportowali Żydów do obozów w Bełżcu i Sobiborze.
Misja
Jeszcze na jesieni tego samego roku (1942) dociera do Londynu, gdzie przekazuje emigracyjnemu rządowi szczegółowe informacje o polskim państwie podziemnym i Zagładzie. Dopiero w lutym 1943 spotyka się z ministrem Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii Antonym Edenem, któremu przekazuje informacje o eksterminacji Żydów.
Szmul Zygielbojm
W maju 1943 w Londynie samobójstwo popełnia Szmul Zygielbojm (w tym samym czaasie w Warszawie dogorywa powstanie w getcie).
"Zapamiętam ten dzień do końca życia. [...] Zastanawiam się, ilu ludzi potrafi zrozumieć, co to znaczy, umrzeć tak, jak on umarł. Był jedną z najbardziej tragicznych postaci tej wojny" - napisał o Zygielbojmie w "Tajnym Państwie".
W USA
Wczerwcu 1943 wyrusza z misją informacyjną do USA. Z prezydentem Franklinem Delano Rooseveltem spotyka się w lipcu. Odbywa kolejne spotkania z najważniejszymi amerykańskimi politykami. Jego raport spotyka się z niedowierzaniem i brakiem reakcji.
Film?
W 1944 ponownie zostaje wysłany do USA z zadaniem doprowadzenia do realizacji filmu o polskiej konspiracji. Rozmowy w Hollywood nie przynoszą jednak rezultatu; w efekcie przystępuje do pisania wspomnień – relacji ze swoich misji.
Piewca Tajnego państwa
Książka "The Story of a Secret State" ("Tajne Państwo") ukazuje się na wiosnę 1945 i bardzo szybko staje się bestsellerem (nakład 400 tys. egzemplarzy) – jest też tłumaczona na inne języki. Karski był wielkim propagandystą polskiego ruchu oporu, mimo to potrafił być do bólu szczery:
"Wojna bez naszego udziału nie byłaby dłuższa nawet o jedne dzień. Wojnę wygrali alianci bo zbudowali dziesiątki tysięcy okrętów, bombowców, czołgów. One wygrały wojnę, a nie ruch podziemny. Czy warto było pomnosić tyle strat?" - pisał po latach w książce "Emisariusz. Własnymi słowami".
To kolejna tajemnica i paradoks – Karski mimo całego swojego idealizmu, był jednocześnie skrajnym realistą. Jego kolega z lat wojny określił jego oceny jako "zimne, nieomal cyniczne".
Po wojnie
Okres powojenny to na pewno najmniej znany okres w życiu Karskiego. Na zlecenie FBI prowadzi wykłady w Pentagonie. Bierze ślub z córką ambasadora Wenezueli (małżeństwo trwa niecałe dwa lata). Rozpoczyna studia doktoranckie na Uniwersytecie Georgetown, na którym później będzie wykładał historię dyplomacji. W 1965 bierze ślub z tancerką i choreografką żydowskiego pochodzenia Polą Nireńską. Do Polski przyjedzie po raz pierwszy dopiero w 1974 roku.
Shoah
1978 rok wyznacza punkt zwrotny w życiu Karskiego – po przeszło 30 latach milczenia opowiada o tym, co widział w getcie Claude'owi Lanzmannowi w jego filmie.
Tajemnica wiary
Może ostatnia i największa tajemnica biografii Karskiego to tajemnica jego wiary. Głęboka religijność towarzyszyła mu do końca życia: "Bóg wyznaczył mi zadanie mówienia i pisania w czasie wojny, gdy - jak mi się wydawało - mogło to w czymś pomóc. Ale tak się nie stało" - mówił w swoim słynnym przemówieniu z października 1981 roku.
Drugi grzech pierworodny
Holokaust i poczucie winy dręczyły Karskiego do końca życia. W tym samym przemówieniu mówił:
"Jestem praktykującym katolikiem. I chociaż nie chciałbym wygłosić tu jakiejś herezji, moja wiara wciąż mówi mi, że ludzkość popełniła drugi grzech pierworodny. Ten grzech będzie prześladował ludzkość do końca czasów. Ten grzech prześladuje mnie. I chcę, aby tak było."
To poczucie winy, którą Karski dobrowolnie bierze na siebie, to jedna z najbardziej charakterystycznych cech jego moralnej postawy.
Żyd z wyboru
Karski miał świadomość, że tragedia Żydów jest nieporównywalna z niczym w historii. Przestrzegał przed przywłaszczaniem sobie terminu Holokaust przez narody i rządy - uważał, że należy do Żydów. I sam poczuwał się do wspólnoty z nimi.
"Potem zostałem Żydem. Podobnie jak rodzina mojej żony, która siedzi tu na widowni, wszyscy którzy zginęli w gettach, obozach koncentracyjnych, komorach gazowych - wszyscy pomordowani Żydzi stali się moją rodziną. Ale ja jestem chrześcijańskim Żydem" - mówił w 1981 roku.
W styczniu 1994 roku Karski otrzymał honorowe obywatelstwo Izraela. Zmarł 13 lipca 2000 roku.
29 maja 2012 roku prezydent Barack Obama pośmiertnie odznaczył Karskiego Medalem Wolności, najwyyższuym amerykańskim odznaczeniem cywilnym.
W październiku 2012 roku Google Cultural Institute we współpracy z Muzeum Historii Polski zainaugurował internetową wystawę "Jan Karski. Bohater Ludzkości. Zobacz...
Wszystkie materiały ilustracyjne pochodza z książki "Jan Karski. Fotobiografia" Macieja Sadowskiego.
"Jan Karski. Fotobiografia"
Wydanie dwujęzyczne (angielsko-polskie)
koncepcja, wybór tekstów, opracowanie graficzne: Maciej Sadowski
Partnerem publikacji jest Fundacja Edukacyjna im. Jana Karskiego
Wydawnictwo Veda, Warszawa 2013